ანოტაცია. სავალო ურთიერთობები, როგორც საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების მნიშვნელოვანი ფორმა, თანამედროვე ეკონომიკური თეორიის ერთ-ერთ აქტუალურ პრობლემას წარმოადგენს. ნაშრომში გაანალიზებულია საგარე ვალის არსი, წარმოშობის ისტორიული წანამძღვრები, ფორმები და სტრუქტურა, მისი სოციალურ-ეკონომიკური დანიშნულება და ფუნქციები. მასში განსაკუთრებული ყურადღებაა გამახვილებული საგარეო ვალის სიმძიმის კრიტერიუმებისა და მაჩვენებლების სწორად განსაზღვრაზე.

საგარეო სესხი დიდ როლს ასრულებს სახელმწიფო ბიუჯეტისა და საგადამხდელო ბალანსის დეფიციტის დაძლევაში, ქვეყნის გადახდისუნარიანობისა და ლიკვიდუნარიანობის ამაღლებაში, მისი საფინანსო სისტემის გაჯანსაღებასა და ფინანსური უსაფრთხოების  უზრუნველყოფაში.

საკვანძო სიტყვები: საგარეო სესხები, საპროცენტო დანარიცხები, კრედიტორები, შემოსავლები, ხარჯები, ბიუჯეტის დეფიციტი, საგარეო ვალის სიმძიმე, გადახდისუნარიანობა, ლიკვიდუნარიანობა. 

* * *

ქვეყნებს შორის სავალო ურთიერთობები საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების მნიშვნელოვან ფორმას წარმოადგენს, რომელშიც იგულისხმება მოცემული ქვეყნის ეკონომიკური სუბიექტების საერთო დავალიანება უცხოელი კრედიტორების წინაშე. განასხვავებენ საგარეო ვალის შემდეგ ფორმებს:

1. სახელმწიფო საგარეო ვალი- დროის გარკვეული მომენტისთვის სახელმწიფო სექტორის მიერ აღებული ყველა სესხი მასზე დარიცხული საპროცენტო გადასახადებით, რომელიც მოცემული მომენტისთვის არ არის დაფარული. ზოგადად სახელმწიფო ვალი შედგება ორი ნაწილისგან: შიდა და საგარეო ვალისგან. სახელმწიფო შიდა ვალში იგულისხმება მთავრობის მიერ ქვეყნის მოქალაქეებისგან აღებული ვალი, ხოლო საგარეო ვალში, როგორც უკვე აღინიშნა, სხვა ქვეყნების მთავრობებისა და საფინანსო-საკრედიტო ორგანიზაციებისგან აღებული სესხი, რომელიც გაიანგარიშება ვალუტაში.
2. კორპორაციული საგარეო ვალი- რომელშიც იგულისხმება კერძო ან ეროვნული საწარმოების, ფირმებისა და კომპანიების უცხოური დავალიანება.
3. კერძო საგარეო ვალი- რომელიც წარმოიქმნება მოქალაქეთა მიერ სხვა ქვეყნებში გაფორმებული კრედიტების შემთხვევაში. 

მოცემული ქვეყნის საგარეო ვალის ფორმირებაზე გავლენას არ ახდენს მისდამი სხვა ქვეყნის საგარეო დავალიანება. ეს დავალიანების ორი განსხვავებული ცნებაა, რომლებსაც ერთმანეთთან არანაირი ურთიერთკავშირი არ გააჩნიათ. რაც შეეხება სახელმწიფო და კორპორაციულ საგარეო ვალს, მათ შორის არსებობს მჭიდრო ურთიერთკავშირი, რაც იმით გამოიხატება, რომ ყველა მსხვილი კომპანიის აქციონერს, რომელთაც წვდომა აქვთ კაპიტალის მსოფლიო ბაზართან, წარმოადგენს სახელმწიფო. ამიტომ, აღნიშნული კომპანიების გაკოტრების შემთხვევაში, მოცემული ქვეყნის მთავრობას ეკისრება ვალდებულება უცხოელი კრედიტორების წინაშე.

ქვეყნის საგარეო ვალის წარმოქმნისა და ზრდის გამომწვევ მიზეზთა შორის, პირველ რიგში, უნდა დასახელდეს, სამთავრობო ხარჯების ზრდის გამო, ბიუჯეტის ქრონიკული დეფიციტის არსებობა, რაც, თავის მხრივ, დაკავშირებულია საომარ მოქმედებებთან, ეკონომიკურ კრიზისებთან, ეკონომიკურ შოკებსა და დაქვეითებასთნ. ამის მიზეზი შეიძლება გახდეს აგრეთვე, ქვეყნის ეკონომიკური გაჯანსაღების მიზნით, გადასახადების განაკვეთების შემცირებაც, რაც განხორციელდა აშშ-ში გასული საუკუნის 80-იან წლებში და რამაც საგრძნობლად შეამცირა პირადი საშემოსავლო გადასახადი და კომპანიების მოგების გადასახადები.

არსებობს ბიუჯეტის ქრონიკული დეფიციტის აღმოფხვრის შემდეგი გზები: გადასახადების ზრდა; დამატებითი ფულის ნიშნების დაბეჭდვა და მიმოქცევაში გაშვება; საშინაო და საგარეო ვალის აღება. ამასთან, ამა თუ იმ გზის არჩევისას გათვალისწინებულ უნდა იქნეს შემდეგი გარემოებები: გადასახადების გადიდება ამცირებს მეწარმეობის სტიმულებს, იწვევს მოსახლეობის, ფირმებისა და კომპანიების უკმაყოფილებას. დამატებითი ფულის ნიშნების მიმოქცევაში გაშვება კი ზრდის ეკონომიკაზე ინფლაციურ წნეხს. ამიტომ, პრობლემის გადასაჭრელად სახელმწიფოები იღებენ საშინაო და საგარეო სესხებს, რის შედეგადაც წარმოიქმნება ქვეყნის საშინაო და საგარეო ვალი. სახელმწიფო სესხების აღების გზით სავალო ურთიერთობების წარმოშობას კი წინ უძღოდა ფულად-საკრედიტო ურთიერთობების განვითარების ხანგრძლივი ისტორია, რომელიც ეფუძნებოდა ფულის, როგორც გადახდის საშუალების ფუნქციის შესრულებას.

ქვეყანაში სოციალურ-ეკონომიკური დაძაბულობის აცილების მიზნით, სახელმწიფოები ხშირად უპირატესობას ანიჭებენ საშინაო ვალის აღებას, რამდენადაც იგი ქვეყნისთვის შედარებით ნაკლები ტვირთია. ამ შემთხვევაში სახელმწიფოს აქვს შესაძლებლობა საშინაო სესხების რეფინანსირების, გადასახადების გადიდებისა და მიმოქცევაში დამატებითი ფულადი ნიშნების გაშვების გზით დაფაროს საკუთარი ფინანსური ვალდებულებები და თავიდან აიცილოს მოსალოდნელი არასასურველი სოციალურ-ეკონომიკური შედეგები. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ საშინაო ვალი არავითარ ტვირთს არ აკისრებს ქვეყნის მომავალ თაობებს, რამდენადაც იგი გამორიცხავს სავალო ტვირთის სიმძიმის ერთი თაობიდან მეორეზე გადაკისრების შესაძლებლობებს. თუმცა, ეს სრულებითაც არ ამართლებს საშინაო ვალის დიდი ზომით არსებობას, რამდენადაც იგი ქვეყანას რეალურად მაინც უქმნის ბევრ არასასურველ პრობლემას.

იმ შემთხვევაში, როცა სახელმწიფო შიდა სახსრების მობილიზებით ვერ ახერხებს ქვეყნის წინაშე მდგარი მაკროეკონომიკური პრობლემების მოგვარებას, იგი იძულებულია აიღოს საგარეო სესხები. სესხის აღება ხდება როგორც საზღვარგარეთის ცალკეული სახელმწიფოებიდან, პირველ რიგში, ეკონომიკურად მაღალგანვითარებული ქვეყნებიდან, ისე საერთაშორისო საკრედიტო-საფინანსო ორგანიზაციებიდან.

სადღეისოდ, მსოფლიო დონის მრავალმხრივი კრედიტორებია: საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი, რეკონსტრუქციისა და განვითარების საერთაშორისო ბანკი, აზიის განვითარების ბანკი, ევროპის საინვესტიციო ბანკი და სხვა, რომლებიც ახდენენ ფინანსირებას მას შემდეგ, როცა ქვეყანა წარადგენს ეკონომიკური და სოციალური რეფორმების განხორციელების საჭიროებისთვის დასაბუთებულ განაცხადს. გარდა აღნიშნული დაწესებულებებისა, მსოფლიოში ფუნქციონირებს არაერთი არაფორმალური საკრედიტო ორგანიზაციაც, რომელთაგან აღსანიშნავია ბანკების ლონდონური კლუბი და მთავრობების პარიზული კლუბი. მათ ჰყავთ თავიანთი მუდმივი წარმომადგენლობები, რომლებიც ახორციელებენ ბანკებისა და სხვა ქვეყნების წინაშე სახელმწიფო დავალინების რეფინანსეირებას.

საგარეო ვალი ნებისმიერი ქვეყნისთვის სასარგებლოცაა და საშიშიც. იგი დიდი როლს ასრულებს ქვეყნის მაკროეკონომიკური პრობლემების გადაწყვეტაში. მას განსაკუთრებული ადგილი უკავია ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური რეფორმირების, ეკონომიკური კრიზისებისა და სხვა არასასურველი მოვლენებით გამოწვეული ეკონომიკური რყევებისა და შოკების დაძლევის პროცესში. საგარეო სესხები, მათი მიზნობრივი და ეფექტიანი გამოყენების შემთხვევაში, მიიჩნევა როგორც ქვეყნის მდგრადი და უსაფრთხო სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი.

იმავდროულად, საგარეო ვალს, მისი არამიზნობრივი, არაეფექტიანი გამოყენებისა და არარაციონალური მართვის შედეგად, შეუძლია სერიოზული ზიანის მოტანაც, რამდენადაც იგი ქვეყნის ეკონომიკისთვის წარმოადგენს სერიოზულ დატვირთვას, რაც გამოიხატება შემდეგში:

• საგარეო ვალის დაფარვა ხორციელდება  სასაქონლო ფასეულობნების, ნედლეულის ან ოქრო-სავალუტო რეზერვების ხარჯზე. საგარეო ვალის ზრდა, საბოლოო ჯამში, პირდაპირ ზეგავლენას ახდენს ქვეყნის სავალუტო რესურსების მოცულობაზე;
• საგარეო ვალის აღებას თან ახლავს საპროცენტო დანარიცხები, რაც ზრდის მის მოცულობას;
• კრედიტორს უფლება აქვს სესხის დაფარვა მოითხოვოს ნებისმიერ მომენტში, რაც ყოველთვის ხელსაყრელი არ არის სესხის ამღები მხარისთვის;
• საგარეო ვალის თავის დროზე დაუფარველობა და მისი სისტემატური ზრდა ნეგატიურ ზემოქმედებას ახდენს ქვეყნის ავტორიტეტსა და სანდოობაზე;
• ქვეყნის საგარეო ვალსა და მისი ბიუჯეტის დეფიციტს შორის პირდაპირი დამოკიდებულება. ეს იმით გამოიხატება, რომ როცა ქვეყანას არ ყოფნის საკუთარი სახსრები აუცილებელი ხარჯების დასაფარავად, იგი იძულებულია აიღოს ახალი სესხი, რაც კიდევ უფრო ზრდის მისი საგარეო ვალის მაჩვენებელს. წინააღმდეგ შემთხვევაში სახელმწიფო, ბიუჯეტის დეფიციტის დასაფინანსებლად, იძულებულია გაზარდოს გადასახადები ან მიმოქცევაში გამოუშვას დამატებითი ფულის ნიშნები, რაც განაპირობებს ინფლაციის დონის ამაღლებას. ორივე ერთად აღებული კი იწვევს მთელი საზოგადოებისა და მოსახლეობის დაძაბულობის ზრდას {10}.

საგარეო ურთიერთობების კვლევის პროცესში მნიშვნელოვანი ადგილი განეკუთვნება ვალის სიმძიმის განსაზღვრას. ვალის სიმძიმე, პირველ ყოვლისა, დამოკიდებულია მის შემადგენლობაზე, სტრუქტურაზე, ანუ იმაზე თუ როგორია მთლიან ვალში საგარეო და საშინაო ვალის თანაფარდობა. ამ დროს ყურადსაღებია ის გარემოება, რომ, ჯერ-ერთი, მათი მომსახურების საპროცენტო დანარიცხები ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავებულია და, მეორეც, საგარეო ვალის აღება და გასტუმრება ხდება მხოლოდ და მხოლოდ უცხოურ ვალუტაში.

საგარეო ვალის სიმძიმე დამოკიდებულია არა მხოლოდ მისი აბსოლუტური მოცულობის მაჩვენებელზე, არამედ საგარეო ვალისა და ქვეყნის რეალური ეკონომიკური ზრდის /მეპ-ის/ თანაფარდობაზე. როცა მეპ-ის ზრდა წინ უსწრებს საგარეო ვალის ზრდას, მაშინ ამ უკანასკნელის სიმძიმე შედარებით მცირეა და, პირიქით. საგარეო ვალის სიმძიმის მნიშვნელოვანი განმსაზღვრელი ფაქტორია მისი მომსახურების საპროცენტო დანარიცხების სიდიდე. საგარეო ვალის სიმძიმე მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული, აგრეთვე, მის მიზნობრივ და ეფექტიან გამოყენებასა და დროულ გასტუმრებაზე.

საგარეო დავალიანების ანალიზის პროცესში განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს მისი შეფასების კრიტერიუმების სწორ განსაზღვრასა და გამოყენებას, რომელთა შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ქვეყნის გადახდისუნარიანობა და ლიკვიდუნარიანობა, რომლებიც ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავებული კატეგორიებია.

ქვეყნის გადახდისუნარიანობა გულისხმობს მის უნარსა და შესაძლებლობას, აღებული ვალის მიზნობრივი და ეფექტიანი გამოყენებით, უზრუნველყოს ეკონომიკის სწრაფი და მდგრადი განვითარება და აღებული სესხის დროული გადახდა. ეკონომიკური ზრდა თავის ასახვას პოულობს მთლიანი შიდა პროდუქტირ (მშპ) მაჩვენებელში, რომელიც იძლევა ყველაზე სრულყოფილ სურათს ქვეყნის რეალური ეკონომიკური ზრდისა და საგარეო ვალის დროული გადახდის გარანტიის შესახებ. ლიკვიდუნარიანობაში კი იგულისხმება, ვალის დაფარვის დადგენილი პერიოდის შემდეგ, ფულადი სახსრების საკმარისი რაოდენობის დაგროვება, რომელიც საჭიროა მიმდინარე სავალო ვალდებულებების გასტუმრებისთვის.

განსხვავება არსებობს აღნიშნული კატეგორიების მიზნებსა და დროშიც. გადახდისუნარიანობის მიზანია ეკონომიკის რეალური ზრდის მაღალი ტემპების მიღწევა, რომელიც მოითხოვს დროის უფრო ხანგრძლივ პერიოდს, ლიკვიდუნარიანობისა კი - მოცემული მომენტისთვის საგარეო ვალის მიმდინარე გადასახდელებსა და ლიკვიდური სახსრების სიდიდეებს შორის რაციონალური თანაფარდობის დამყარება {8}.

ამჟამად, ქვეყნის გადახდიუნარიანობისა და ლიკვიდუნარიანობის შეფასებისთვის გამოიყენება სხვადასხვა კრიტერიუმები, რომლებიც ასახავენ ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისა და მისი სავალუტო-საფინანსო მდგომარეობის ცალკეულ მხარეს. მათგან, მნიშვნელოვანია: მეპ-ის მოცულობა და ზრდის ტემპი, შიდა რესურსების დაგროვენის ნორმა, ინფლაციის დონე და ტემპი, ექსპორტისა და საექსპორტო ფასების დინამიკა, ოქრო-სავალუტო რეზერვები და მისი მეშვეობით საგარეო დავალიანების დაფარვის შესაძლებლობები, საგადამხდელო ბალანსის მდგომარეობა, საგარეო ვალისა და მასზე გადასახადების ზრდის ტემპი, ვალის მომსახურების ნორმა და სხვ. {8}.

საგარეო ვალის სიმძიმის შეფასების ყველაზე მნიშვნელოვანი მაჩვენებლები კი არის:

1. მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) მოცულობა და ზრდის ტემპი;
2. საგარეო ვალის მშპ-თან ფარდობის მაჩვენებელი;
3. საგარეო ვალის და მისი მომსახურების თანხის ფარდობა ბიუჯეტის შემოსავლებთან, ხარჯებთან და დეფიციტთან;
4. საგარეო ვალისა და მისი მომსახურების თანხის ფარდობა ქვეყნის ექსპორტთან და საგარეო ვაჭრობის სალდოსთან;
5. საგარეო ვალი მოსახლეობის ერთ სულზე და ა.შ.

საგარეო ვალის სიმძიმის განმსაზღვრელ მაჩვენებელთა შორის, სადღეისოდ ყველაზე მნიშვნელოვანია საგარეო ვალისა და რეალური ეკონომიკური ზრდის (მშპ) მაჩვენებელთა თანაფარდობა. სწორედ იგი იძლევა პასუხს კითხვაზე, თუ რატომ არის, რომ საგარეო ვალის ზრდა ზოგ ქვეყანაში იწვევს განვითარებას, ზოგში კი ფინანსური მდგომარეობის დამძიმებისა და დეფოლტის საშიშროებას. სულ ცოტა ხნის წინ მსოფლიოს ფინანსურ სამყაროში სწრაფად გავრცელდა ამბავი, რომ აშშ-ში სახელმიწო ვალმა პირველად ბოლო 100 წლის განმავლობაში გადააჭარბა 19,5 ტრლნ, ხოლო ესპანეთში - 1,1 ტრლნ აშშ დოლარს, რამაც შეადგინა მშპ-ს 100%-ზე მეტი {11}. თუმცა, ამას ამ ქვეყნებში დიდი პანიკა არ მოჰყოლია, რამდენადაც მათთან სიტუაცია „კონტროლს ექვემდებარება“ და ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლები გარანტიას იძლევა მდგომარეობის უახლოეს პერიოდში გამოსწორებისთვის.

მეორე მხრივ, არის ქვეყნები, სადაც ფორმალური მაჩვენებლები უკეთესია, მაგრამ ფაქტიურად ისინი იმყოფებიან დეფოლტის (გაკოტრების) ზღვარზე. ამის საუკეთესო მაგალითია ვენესუელა, სადაც საგარეო ვალი მშპ-ს 40%-ია და არგენტინა /50%/, უკეთესი ვითარება არც რუსეთშია /16%/. ასეთი მდგომარეობა სხვადასხვა ფაქტორებითაა განპირობებული. აქ მთავარია, ეკონომიკის რეალურ ზრდასთან ერთად, არა მხოლოდ ვალის აბსოლუტური სიდიდე, არამედ მისი მომსახურების ღირებულება. აშშ-ში და დიდ ბრიტანეთში ვალის მომსახურების განაკვეთი ძალზე დაბალია და არ ღემატება 0,25-0,5%-ს, რაც შეადგენს მშპ-ს მხოლოდ 1,2%-ს. ბევრ სხვა ქვეყნაში კი იგი გაცილებით მაღალია, რის გამოც ვალის მომსახურება უფრო ძვირი ჯდება {11}. ამას ემატება ისისც, რომ ბევრ მათგანს სანქციების გამო, აღარ აქვთ წვდომა კაპიტალის საერთაშორისო ბაზართან, რაც საგრძნობლად ართულებს მათ მდგომარეობას. გარდა ამისა, რუსეთსა და ვენესუელაში საგარეო ვალთან დაკავშირებული სიძნელეები განპირობებულია ნედლეულის /პირველ რიგში, ნავთობის/ მსოფლიო ფასის დიდი მერყეობით {11}.

გლობალიზაციის თანამედროვე პირობებში ქვეყნებს შორის სავალო ურთიერთობების თეორიულ-მეთოდოლოგიური საფუძვლების სიღრმისეული დაუფლება, საგარეო ვალის სიმძიმის შეფასების კრიტერიუმებისა და მაჩვენებლების სწორი განსაზღვრა და გამოყენება დიდად შეუწყობს ხელს ნებისმიერ ქვეყანას სავალო პრობლემების სწორად გადაწყვეტაში. 

გამოყენებული ლიტერატურა 

1. კასრაძე თ., კაციტაძე მ., საგარეო ვალის ზრდის პრობლემა და მისი დაძლევის გზები, ჟურნ. „ეკონომიკა“, №12, 1996
2. კასრაძე თ., სახელმწიფო ვალის მართვის და ორგანიზაციის სრულყოფის საკითხები საქართველოში, დისერტაციის ავტორეფერატი, თბ., 1999
3. მაკკონელი რ., ბრიუ ლ., „ეკონომიქსი“, თბ., 1993, ტ.2
4. მუჩიაშვილი მ., შონია ზ., კოვიდ-19-ის ზეგავლენის სტატისტიკური შეფასება საქართველოს საგარეო ვალის მდგომარეობაზე, ჟურნ. „ეკონომისტი“, №1, 2022
5. პაპავა ვლ., საერთაშორისო სავალუტო ფონდი საქართველოში: მიღწევები და შეცდომები, თბ., 2000
6. სამუელსონი პ., ნორდჰაუსი ვ., „ეკონომიკა“, ტ.IV, თბ., 2000
7. ღლონტი ივ., სახელმწიფო ვალის მართვის სრულყოფისა და ეფექტიანად გამოყენების პრობლემები საქართველოში, დისერტაციის ავტორეფერატი, თბ., 2002
8. ჯიბუტი ა., ღლონტი ივ., საქართველოს სახელმწიფო საგარეო ვალი, თბ., 2003
9. ჯიბუტი ა., საქართველოს საგარეო და შიგა ვალი, თბ., 2012
10. Внешний долг. https://vsezaimyonline.ru/terms/vneshnij-dolg
11. Куликов С., Почему рост госдолга одни страны ведет к развитию, а другие к дефолту. https://rg.ru/2016/09/18/pochemu-rost-gosdolga-odni-strany-vedet-k%20razbitiu-a-drugie-k-defoltu.html
12. Лившиц И., Внешний долг – полезный и опасный. https://neg.by/novosti/otkriti/vneshnij-dolg-poleznij-i-opasnyj/
13. Что такое госдолг США и почему он постоянно растет. https://tass.ru/ekonomika/16847493