ანოტაცია. ბიზნესს პროცესების რისკების მართვა გულისხმობს პროცესს, რომელიც განსაზღვრავს, აფასებს და რეაგირებს ბიზნესის საქმიანობის პროცესში წარმოშობილ რისკებს. მისი ფუნქციაა მინიუმამდე დაიყვანოს ბიზნესისათვის ნეგატიური მოვლენების და მათგან გამოწვეული უარყოფითი შედეგების ხდომილების ალბათობა, შედეგების სიმძიმე და უზრუნველყოს ბიზნეს საქმიანობის უწყვეტობა მათი დადგომის შემთხვევაში.

ნებისმიერი საქმიანობა სხვადასხვა რისკებს უკავშირდება, რომლებიც ბიზნეს სუბიექტების საქმიანობაზე დიდ გავლენას ახდენენ. ამ რისკებს შორის უდიდესი ნაწილი უკავია ფინანსურ რისკს - ეს რისკი დაკავშირებულია მოსალოდნელი მოგების, შემოსავლის, ფულადი სახსრების გაუთვალისწინებელი არმიღბის ან დაკარგვის საშიშროებასთან.  სტატიაში განხილულია, ფინანსური რისკის მართვის პოლიტიკა, როგორც საწარმოს საერთო ფინანსური სტრატეგიის ნაწილი და კომპანიის ფინანსური სტაბილურობის ერთ-ერთი წინაპირობა.

საკვანძო სიტყვები: რისკები, რისკმენეჯმენტი, ფინანსური რისკები. 

***

სწრაფად ცვალებადი ბიზნეს გარემო კომპანიებისგან მოითხოვს გააჩნდეთ, როგორც ფინანსური სტაბილურობა, ასევე ლიკვიდურობა. სწორი მენეჯმენტი დამოკიდებულია ფინანსური ფუნქციების, პროცესების და მოდელების მართვის უწყვეტ რგოლზე.ფინანსური რისკები საბაზრო პირობებში სამეწარმეო საქმიანობის განუყოფელი ნაწილია. ადამ სმიტმაც კი, სამეწარმეო მოგების ბუნების კვლევისა და ანალიზის შედეგად, გამოყო ისეთი კომპონენტი სამეწარმეო შემოსავლის სტრუქტურაში, როგორიცაა „რისკის გადახდა“ სამეწარმეო საქმიანობასთან დაკავშირებული შესაძლო ზარალის კომპენსაციის სახით.

ფინანსური რისკი შესაძლებელია დავყოთ შემდეგ ტიპად: 1. ფულის მსყიდველობითუნარიანობასთან დაკავშირებული რისკები; 2. კაპიტალის დაბანდებასთან დაკავშირებული რისკები (საინვესტიციო რისკები) და 3. ბიზნეს რისკი. ზოგადად რისკების კლასიფიცირებამ ხელი უნდა შეუწყოს საფინანსო ინსტიტუტებს ერთიანი რისკების განსაზღვრის დროს ცალეკული რისკების გამოვლენას.

ფულის მსყიდველობითუნარიანობასთან დაკავშირებული რისკებს განეკუთვნება: ინფლაცური და დეფლაციური რისკები - ამ ტიპის რისკს იწვევს ინფლაცია და ხასიათდება კაპიტალის ღირებულების რეალური გაუფასურების შესაძლებელობით ასევე, ფირმის მომავალი შემოსავლების შემცირებით. ინფლაციური რისკი ახასიათებს ინფლაციურ ეკონომიკას. ინფლაცია იწვევს ფულის მსყიდველობითუნარიანობის შემცირებას და ვალუტაში ნომინირებული აქტივების გაუფასურებას. თუკი ინფლაციის ტემპი მოსალოდნელზე მაღალია აქტივებიდან მისაღები რეალური შემოსავალი მოსალოდნელზე დაბალია.

ინფლაციური რისკი იწვევს: სახელმწიფო ხარჯების ზრდას - რაც თავის მხრივ ფულის ემისიის ზრდის საფუძველიც კი ხდება; გაზრდილი ინფლაცია უარყოფითად აისახება, როგორც დანაზოგებზე და საინვესტიციო შესაძლებლობებზე, ისე ფასებზე, რომლებსაც ვიხდით საქონელსა და მომსახურებაზე. საწარმოო დანახარჯების და ფასების ზრდა, ეროვნული ვალუტის შესუსტება, მოთხოვნის ზრდა, რომელიც წინ უსწრებს საწარმოო პროცესების ზრდას, ასევე შესაძლებელია იყოს  გაზრდილი ინფლაციის შედეგი.

ინფლაცია გავლენას ახდენს აქტივების რეალურ ღირებულებასა და რეალური შემოსავლის სიდიდეზე.  რეალური ღირებულება - ესაა აქტივის ღირებულება, რომელშიც გათვალისწინებულია ფულის გაუფასურება და განსხვავებულია ნომინალური ღირებულებისაგან, რომელიც გამოხატულია მიმდინარე ფასებში ინფლაციის გაუთვალისწინებლად. ინფლაციის გავლენა აქტივების რეალურ შემოსავალზე გამოხატულია ფიშერის ტოლობაში:  (Fisher equation) -  რომელიც გვიჩვენებს, რომ სარგებლის ნომინალური განაკვეთი შეიძლება შეიცვალოს სარგებლის რეალური განაკვეთისა და ინფლაციის ტემპის ცვლილების საფუძველზე.

i=r+n

I - სარგებლის ნომინალური განაკვეთი,

R - სარგებლის რეალური განაკვეთი,

N - ინფლაციის ტემპი.

ფიშერის განტოლების თანახმად, ინფლაციის ტემპის 1 %-ით გაზრდა იწვევს სარგებლის ნომინალური განაკვეთის გადიდებას 1 %-ით. ინფლაციის ტემპსა და სარგებლის განაკვეთს შორის ამ თანაფარდობას ფიშერის ეფექტი ეწოდება. (Fisher’s effect) - თანაფარდობა „ერთი ერთთან“ - სარგებლის ნომინალური განაკვეთის ცვლილება ინფლაციის ტემპის ცვლილების შესაბამისად.

ინფლაციური რისკის შემცირება შეიძლება ფინანსურ გარიგებებში ინფლაციის მოსალოდნელი ზრდის ტემპის გათვალისწინებით, ხოლო თუ მისი პროგნოზი შეუძლებელია, მაშინ ფინანსური გარიგებების წარმოებით რომელიმე მყარად კონვერტირებად ვალუტაში.

ნეოკლასიკური სკოლის წარმომადგენელმა ჯ. კეინსმა რისკის  კატეგორიებში ასევე  გამოჰყო ინფლაციის შედეგად ფულადი ერთეულის ფასეულობის შესაძლო შემცირების რისკი[1], კეინსი თვლიდა, ფულადი სესხი ნაკლებად საიმედოა ვიდრე რეალური ქონება. გარდა ინფლაციის რისკისა, არსებობს დეფლაციური რისკიც, რომელიც დაკავშირებულია ეკონომიკაში ფასების ზოგადი დონის დაცემასთან. დეფლაციამ ასევე შეიძლება შეამციროს აქტივებისა და შემოსავლების რეალური ღირებულება. ამიტომ ინვესტიციების საფრთხეების შეფასებისას აუცილებელია გავითვალისწინოთ როგორც მაღალი ინფლაციის, ასევე დეფლაციის რისკი. მთავარი განსხვავება ინფლაციასა და დეფლაციურ რისკებს შორის არის ის, რომ ინფლაცია ახდენს მონეტარული აქტივების გაუფასურებას, ხოლო დეფლაცია ზრდის სავალო ვალდებულებების რეალურ ღირებულებას. ამიტომ, მსესხებლებს უფრო მეტად ეშინიათ დეფლაციის, ხოლო კრედიტორებს უფრო მეტად ინფლაციის. ხანგრძლივმა დეფლაციამ შეიძლება ისეთი უარყოფითი შედეგები გამოიღოს, როგორიცაა საწარმოთა მოგების ვარდნა, დასაქმების და მოსახლეობის შემოსავლების შემცირება, რაც თავის მხრივ ზრდის სესხების რეალურ ღირებულებას კომპანიებისა და ინდივიდებისთვის. როგორც ინფლაცია, ასევე დეფლაცია ხელს უშლის ეკონომიკის შეუფერხებელ მართვას, თუმცა ნაწილი ეკონომისტებისა მიიჩნევს, რომ ზომიერი დეფლაცია უფრო საზიანოა ეკონომიკისთვის, ვიდრე ზომიერი ინფლაცია.

ინფლაციის რისკის დონის შესაფასებლად საჭიროა გათვალისწინებული იქნას:

• მიმდინარე და პროგნოზირებული ინფლაციის დონეები - რაც უფრო მაღალია ფასების ზრდის მიმდინარე ტემპი და ინფლაციის პროგნოზები, მით უფრო მაღალია რისკი.
• მოსახლეობისა და ბიზნესის ინფლაციური მოლოდინების დინამიკა - მზარდი ინფლაციური მოლოდინები მიუთითებს გაზრდილ ინფლაციურ რისკებზე.
• ინფლაციაზე მოქმედი ფაქტორები - ემისიები, მოთხოვნა, ხარჯები და ა.შ. - აუცილებელია მათი მიმდინარე და სამომავლო ზემოქმედების შეფასება.

ინფლაციის დონის შესაძლო ცვლილებების ანალიზი და მისი დინამიკის რამდენიმე მოსალოდნელი ვარაუდის აგება საშუალებას მოგვცემს უკეთ შეფასდეს ინფლაციის რისკის დიაპაზონი. ინფლაციის რისკებისგან თავის დასაცავად, ინვესტორები იყენებენ ჰეჯირების სხვადასხვა სტრატეგიას, მაგალითად:

• ინვესტირება რეალურ აქტივებში (უძრავი ქონება, ოქრო)
• სახსრების განთავსება  დაბალი ინფლაციის მქონე ვალუტაში,
• პორტფელის დივერსიფიკაცია ინფლაციისადმი მდგრადი აქტივების ჩათვლით (უძრავი ქონება, საქონელი)
• ინვესტიცია კომპანიების აქციებში, რომლებსაც შეუძლიათ ფასების გაზრდა ინფლაციურ გარემოში.

ცენტრალური ბანკები ინფლაციის რისკების მართვისთვის იყენებენ მონეტარული პოლიტიკის ისეთ ინსტრუმენტებს, როგორიცაა საპროცენტო განაკვეთების რეგულირება, ღია ბაზრის ოპერაციები (ფასიანი ქაღალდების ყიდვა/გაყიდვა), ბანკის სავალდებულო სარეზერვო კოეფიციენტის ცვლილება  და ა.შ. მთავრობებს შეუძლიათ შეზღუდონ ინფლაციის რისკები პასუხისმგებელი ფისკალური პოლიტიკის, ხარჯების ზრდის შეზღუდვისა და კონკურენციის მხარდაჭერით. საწარმოთა რისკების მართვისა და შეფასების კოცეპტუალური პროგრამის დამუშავების მიზნით, სასურველია საწარმოთა რისკმენეჯერებმა ისარგებლონ საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის 2014 წლის 17 ივნისის №48/04 ბრძანება ,,კომერციული ბანკებში რისკების მართვის თაობაზე დებულების დამტკიცების შესახებ“[2]. რომელიც მიზნად ისახავს ბანკებში დაინერგოს გამართული კორპორაციული მართვა, რაც გულისხმობს ბანკის მენეჯმენტის, პროცედურების და პოლიტიკის აქტიურ ზედამხედველობას, რისკების შეფასებასა და დაგენას, მათი ლიმიტების განსაზღვრას, მონიტორინგის დაწესებას, რისკების შიდა კონტროლის სისტემების დანერგვას.

ყურადსაღებია ისიც, რომ ინფლაციის რისკების ეფექტური მართვა მოითხოვს ინტეგრირებულ მიდგომას, მათ შორის იდენტიფიკაციას, შეფასებას და უწყვეტ მონიტორინგს.

2. კაპიტალის დაბანდებასთან დაკავშირებული რისკისთვის (ინვესტიციური რისკი) - დამახასიათებელია ფინანსური დანაკარგების წარმოშობის შესაძლებლობა ფირმის საინვესტიციო საქმიანობის განხორციელების პროცესში. ამ სფეროში არსებობს ფინანსური ინვესტირების რისკი (ანუ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რისკი) და რეალური ინვესტირების რისკი (ანუ  საპროექტო რისკი). ამის გარდა, ინვესტიციური რისკი შეიძლება დაჯგუფდეს შეფასების დონის, წარმოშობის მიზეზების და დანაკარგების სახეების მიხედვით.

შეფასების დონის მიხედვით ინვესტიციური რისკი იყოფა: საერთო სახელმწიფოებრივ, დარგობრივ, საფირმო და ცალკეულ ინვესტორთა რიკებად.

წარმოშობის მიზეზების მიხედვით ინვესტიციური რისკი ჯგუფდება; სოციალურ-სამართლებრივად, ინფლაციურ, საბაზრო, ოპერაციულ, ფუნქციონალურ, სელექციურ, ლიკვიდობის, საკრედიტო-საინვესტიციო რისკებად.

დანაკარგების სახის მიხედვით ინვესტიციური რისკი იყოფა - ხელიდან გაშვებული შემოსავლების რისკებად, ანუ იმ არაპირდაპირ ფინანსურ ზარალად (არ მიღებულ მოგებად),  შემოსავლიანობის შემცირების რისკად (წარმოიშობა პორტფელურ ინვესტიციებზე პროცენტების ან დივიდენდის შემცირების შედეგად), პირდაპირი ფინანსური დანაკარგების შემცირების რისკად (წარმოადგენს ინვესტირებული მთელი კაპიტალის დაკარგვის საშიშროებას, რაც წარმოიქმნება კაპიტალის არასწორად დაბანდების შედეგად.

3. ბიზნეს რისკი წარმოიშვება, მაშინ, როცა საწარმოსთვის აღმოცენდება ნაკლებ ხელსაყრელი ბიზნეს გარემო და ამ მიზეზით საწარმოს საქმიანობა აღარ არის ისეთი წარმატებული, როგორსაც ის ელოდა. ასეთ დროს, საწარმო ვეღარ ახერხებს შეინარჩუნოს შემოსავლის ის რაოდენობა, რაც დაგეგმილი ჰქონდა[3]. არსებობს ფინანსური რისკების სხვა დეფინიციებიც: რისკი დაზღვევის შესაძლებლობების, ფინანსური დანაკარგების, წარმოშობის სფეროს, განჭვრეტის შესაძლებლობების, მოქმედების ხანგრძლივობის, და ა. შ.თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ფინანსური რისკების მოცემული ჩამონათვალი ამომწურავი არ არის და სამეცნიერო ლიტერატურაში არსებობს რისკები განსხვავებული ტერმინოლოგიით, ჯგუფებით შეფასების და მართვის სხვადასხვა წესით.

ფინანსური რისკის მართვა მოიცავს პრაქტიკულად ყველა რისკს, რომელიც ეხება დაწესებულების საქმიანობას წარსულში, აწმყოსა და მომავალში. თითოეული კრიტერიუმის მიხედვით დადგენილი რისკი ერთმანეთისგან განყენებული კი არ არის, არამედ მიზეზ-შედეგობრივ კავშირში არიან და ეს საშუალებას გვაძლევს განვიხილოთ ისინი, როგორც ერთიანი მთელის შემადგენელი.

 ფინანსური რისკების მართვის პროცესი წარმოადგენს მოქმედებათა ჯაჭვს, რომელიც სქემატურად შეიძლება ასე წარმოვიდგინოთ[4]:

ფინანსური რისკების ნეიტრალიზაცია წარმოადგენს რისკების შემცირების შესაძლო გზების და მეთოდების ერთობლიობას, მათ შორისაა: რისკის აცილება,  შიდა ფინანსური ნორმატივების გამოყენება, რისკის თავის თავზე აღება, რისკის გადაცემა, დივერსიფიკაცია, რისკების გაერთიანება, რისკების დაზღვევა, ჰეჯირება და სხვა მეთოდები. ფინანსური ნეიტრალიზაციის ეს მოთოდები ერთიანაად ეფექტურია არ არის ყველა კომპანიაში. მათი ეფექტურობა დამოკიდებულია ფირმის საქმიანობის სპეციფიკურობაზე, გამოცდილებასა და შესაძლებლობებზე. მიგვაჩნია რომ ფინანსური რისკების თავიდან აცილების და მისით გამოწვეული დანაკარგების მინიმიზაციისთვის ყველაზე შედეგიანია არა ერთი, არამედ რამოდენიმე მეთოდის ერთად გამოყენება.

ფინანსური რისკების მართვა კომპანიის ფინანსური სტაბილურობის ერთ-ერთი წინაპირობაა, რომელიც კომპანიის სტრატეგიული განვითარების ერთ-ერთ ძირითად კომპონენტს წარმოადგენს. თავის მხრივ რისკების მართვის მიზანია უარყოფითი ფინანსური შედეგების თავიდან აცილება. მას შემდეგ რაც მოხდება რისკების შეფასება, უნდა მოხდეს რისკების მართვა. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრინციპი რომელიც უნდა დაცულ იქნეს არის ფინანსური რისკების მართვის ეკონომიურობა. მისი არსი იმაში მდგომარეობს, რომ რისკების მართვაზე გაწეული ხარჯები არც ტოლი და არც ნაკლები უნდა იყოს იმ დანაკარგებზე, რომელსაც მოცემული რისკებისგან ველოდებით, წინააღმდეგ შემთხვევაში რისკის მართვა კარგავს აზრს.[5]

ფინანსური რისკების მართვა ფინანსური მენეჯმენეტის სპეციფიური სფეროა რომელიც მოითხოვს გაანალიზოს და შეიმუშაოს ადეკვატური კონტროლის ღონისძიებები იმ არსებითი საფრთხეების მიმართ, რომლებმაც შესაძლოა ხელი შეუშალონ კონკრეტული მიზნების მიღწევაში. რისკების ეფექტიანი მართვა აუცილებლად გულისხმობს ყველა შესაძლო რისკის მართვას, რაც მიიღწევა იმ შემთხვევაში, როცა კომპანიაში დამკვიდრებულია დირექტორატის, ფინანსების, შიდა აუდიტის, რისკების მართვის და სხვა სტრუქტურული ეერთეულების მჭიდრო თანამშრომლობა და ღია კომუნიკაცია. 

დასკვნა

ამრიგად, ფინანსური რისკების ადეკვატური მართვა, წარმოადგენს ერთიან, უწყვეტ და განვითარებად პროცესს, რომელშიც თავისი კომპეტენციის ფარგლებში მონაწილეობს კომპანიის ყველა რგოლის თანამშრომელი. ფინანსური რისკის მართვის მთავარი ამოცანაა სათავეშივე მოახდინოს რისკების იდენტიფიკაცია და საპასუხო ღონისძიებების შემუშავება. ფინანსური რისკის მართვის საშუალებით შესაძლებელია გამოვლენილი იქნას პოტენციური დადებითი და უარყოფითი ფაქტორები, რაც დიდ გავლენას ახდენს კომპანიის სამომავლო საქმიანობაზე. ფინანასური რისკის მართვა უნდა განვიხილოэთ, როგორც უწყვეტი პროცესი, რომელიც ახდენს კომპანიის ძირითადი საფინანსო საქმიანობის კოორდინირებას.

უნდა აღინიშნოს, რომ მოსალოდნელი ფინანსური რისკის მთლიანი ნეიტრალიზაცია შეუძლებალია, თუმცა წინასწარ გატარებულმა ღონისძიებებმა და რისკების მართვის სისტემამ უნდა უზრუნველყოს მისი მინიმუმამდე დაყვანა.

გამოყენებული ლიტერატურა

1.ლევან მიქავა, დავით კერესელიძე, ანა წულაია, ლევანი კერესელიძე - ფინანსების საფუძვლები (ISBN 978-9941-9712-5-9); თბილისი 2020;
2.მაგრაქველიძე დალი. ფინანსური რისკები და მათი ხარისხის დაწევის მათემატიკური მოდელები თბილისი 2015 წელი
3.საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის 2014 წლის 17 ივნისის №48/04 ბრძანება ,,კომერციული ბანკებში რისკების მართვის თაობაზე დებულების დამტკიცების შესახებ“ - https://www.matsne.gov.ge/
4.Эндрю Холмсб Риск-менеджмент, М. Эксмо, 2007. С 122
5.Градинаров Борислав Риск и антирискови стратегии.BISFRIM 2020; ISBN 978-619-90757-5-3