ანოტაცია. მსოფლიოში მუდმივად იქმნება ახალ-ახალი ფინანსური ინსტრუმენტები, რომლის მახასიათებლები ეკონომიკური ურთიერთობებითაა მოთხოვნადი. მათ შორისაა ვადიან ბაზარზე მიმოქცევადი ინსტრუმენტებიც, რაც ფინანსური ბაზრის განუყოფელი ნაწილია. წინამდებარე ნაშრომის მიზანია თანამედროვე ეტაპზე ფასიანი ქაღალდების ინსტიტუტის განხილვა. განსაკუთრებული ინტერესის სფეროა წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტების (ოფციონები, ფიუჩერსები, სვოპები) გამოშვებისა და მიმოქცევის პროცესი, რომლის როლი მდგომარეობს გაურკვევლობის შემცირებაში მომავალ ფასებთან მიმართებით. მათი მეშვეობით ხდება ბიზნესსაქმიანობასთან დაკავშირებული რისკის დაზღვევა. ის ხელმისაწვდომია საცალო ინვესტორებისათვის და ხშირად სპეკულაციის საგანსაც წარმოადგენს.

საკვანძოსიტყვები: ფინანსური ბაზარი, ფასიანი ქაღალდები, ოფციონები, ფიუჩერსები, სვოპები. 

შესავალი 

თანამედროვე ფინანსური ბაზრები რთულ, მრავალშრიან სისტემას წარმოადგენს. ფასიანი ქაღალდების ბაზარი მისი განუყოფელი ნაწილია და სხვა სეგმენტებთან ერთად ეკონომიკისთვის სასიცოცხლო ფუნქციებს ასრულებს. ამასთან, ბოლო ათწლეულების მანძილზე, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის როლი განუხრელად იზრდება. ბაზრის ზოგიერთი ნიშან-თვისება საფუძველს გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ ფასიანი ქაღალდების ბაზარი ქვეყნების ეკონომიკას საშუალებას აძლევს, მიაღწიოს უკეთეს შედეგებს ინვესტიციათა ხელშეწყობისა და ზრდის თვალსაზრისით, ვიდრე - საბანკო სისტემები.

სხვადასხვა ქვეყანა სულ უფრო მეტ ყურადღებას უთმობს ფასიანი ქაღალდებისა და დერივატივების ბაზრის განვითარებას. ამასთან დაკავშირებით, ზოგიერთ ქვეყანაში დინამიკურად ვითარდება ბაზრის ცენტრალური ინსტიტუტი - ბირჟა. კერძო ინვესტორები მზარდ ინტერესს იჩენენ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინსტრუმენტებისადმი, რასაც განაპირობებს მაკროეკონომიკური ფაქტორები, მათ შორის, ზომიერი ინფლაცია და დაბალი საპროცენტო განაკვეთები.

არსებობს ფასიანი ქაღალდის განმარტების მიდგომა, დაფუძნებული მიმოქცევისთვის დაშვებული ფასიანი ქაღალდების სიის აგებაზე. სწორედ ასეთი განსაზღვრებაა მოცემული 1933 წლის ამერიკულ კანონში ,,ფასიანი ქაღალდების შესახებ“ (Securities Act of 1933): თუ კონტექსტიდან სხვა რამ არ გამომდინარეობს, ტერმინი ,,ფასიანი ქაღალდი” (,,security“) ვრცელდება ვალის ნებისმიერ გაფორმებაზე, აქციაზე, სახაზინო აქციაზე, ობლიგაციაზე (უზრუნველყოფილსა და არაუზრუნველყოფილზე), ინტერესის ან მონაწილეობის სერტიფიკატზე ნებისმიერ მომგებიან - წილობრივ შეთანხმებაში, სერტიფიკატზე უზრუნველყოფის ტრასტში გადაცემისა, ხელმოწერის სერტიფიკატზე, მიმოქცევად პაიზე, საინვესტიციო კონტრაქტზე, ხმის მინდობილობით გადაცემის სერტიფიკატზე, ფასიანი ქაღალდის დეპოზიტის სერტიფიკატზე, მინიმალურ განუყოფელ მონაწილეობის წილზე ნავთობსა და გაზზე მოგებაში, მინერალებზე სხვა უფლებებზე, ოფციონზე, ვარანტზე სადეპოზიტო სერტიფიკატზე, პრინციპში ნებისმიერ ინტერესსა და მონაწილეობის წილზე, ნებისმიერ გარიგებაზე წინასწარი პრემიით, ნებისმიერ ფინანსურ ინსტრუმენტზე, ტრადიციულად ცნობილზე, როგორც ,,security“, აგრეთვე ჩეკზე, ნებისმიერი ზემოთ ჩამოთვლილის ხელმოწერასა და ყიდვაზე უფლებების გარანტიაზე.

წარმოდგენილი ჩამონათვალი არ არის დახურული და შესაძლებელს ხდის შემუშავდეს ახალი ინსტრუმენტები, რომელთა მახასიათებლები ეკონომიკური ურთიერთობებითაა მოთხოვნადი. 

ფასიანი ქაღალდების ინსტიტუტი თანამედროვე ეტაპზე 

ეკონომიკური თეორიის ერთ-ერთი შესამჩნევი მიღწევაა ფინანსურ ბაზარზე წონასწორობის მოდელების განვითარება. აქ, უპირველეს ყოვლისა, იგულისხმება ისეთი ფინანსური ინსტრუმენტების ბაზარი, როგორიცაა: აქციები, ობლიგაციები, ოფციონები და სადაზღვევო კონტრაქტები. ამასთან, თეორიის ამ მიმართულებით განვითარების სტიმული და ქვაკუთხედი გახდა გაურკვევლობის ანალიზის ჩამოყალიბებული მეთოდები.

აქტიური კვლევების შედეგად, რაც ამ სფეროში გაიშალა, ისევე, როგორც - სინერგიული ეფექტებისა, აღმოცენდა თეორიული ანალიზის სფერო, რომელსაც მიღებულია ფინანსური ეკონომიკა (Financial economics) ვუწოდოთ. ამ თეორიული ,,ქვესისტემის“ შიგნით ცენტრალურ ადგილს იკავებს ფინანსური ბაზრის სხვადასხვა მოდელი.

მსოფლიოში ეკონომიკური ზრდის საშუალოწლიური ტემპების დაჩქარებას, სამრეწველო რევოლუციასთან ერთად, სათავე დაუდო ფინანსურმა რევოლუციამ.

ერთ-ერთი პირველი, ვინც ეს ტერმინი გამოიყენა, იყო ჯ. ჰიქსი (Hicks J., 1969). ეკონომიკური თეორიის თანახმად, აქციები და მეწარმეობის კორპორაციული ფორმა საწარმოებს შესაძლებლობას აძლევს, მიაღწიონ ოპტიმალურ სიდიდეს, ეკონომიკა კი გაცილებით უფრო სწრაფი ტემპით იზრდება, ვიდრე ეს აქციების გამოჩენამდე იყო (Levine R., 1997: 668-726).

დღეისათვის საქართველოსა და სხვა ქვეყნებში აქციების გამოშვება და მიმოქცევა მხოლოდ არადოკუმენტური ფორმით ხდება. აქციონერთა უფლებების დაფიქსირება კომპანიის აქციების გარკვეულ რაოდენობაზე ხორციელდება შესაბამისი ჩანაწერით აქციონერთა რეესტრში და რადგან მეორადი ბაზრის ლიკვიდურობის მოთხოვნა წინააღმდეგობაშია მესაკუთრის ცვლილების პროცედურასთან რეესტრში, აღმოცენდა ფასიანი ქაღალდების ნომინალური მფლობელის სახელზე რეგისტრაციის პრაქტიკა, რომლის როლშიც შეიძლება გამოვიდეს დეპოზიტარი და ფინანსური შუამავალი, რომელსაც აქვს საბროკერო საქმიანობის განხორციელების ლიცენზია.

ასეთ პირობებში ფასიანი ქაღალდის მფლობელი დგინდება არა ფასიანი ქაღალდების მფლობელთა რეესტრში არსებული ჩანაწერის საფუძველზე, არამედ, ჩანაწერის მიხედვით დეპო ანგარიშზე დეპოზიტარში. ნებისმიერ შემთხვევაში, აქციებით გარიგებები (ყიდვა, გაყიდვა, დაგირავება და სხვ.), აისახება რეგისტრებში ცვლილებებით, რომლის წარმოების პასუხისმგებლობას ატარებს რეგისტრატორი ან/და ცვლილებებით დეპო ანგარიშებზე, რასაც აწარმოებს დეპოზიტარი.

ფასიანი ქაღალდის ინსტიტუტის თანამედროვე განვითარების ძირითადი ტენდენციებიდან ერთ-ერთია აქტივების სექიურიტიზაცია, რაც უზრუნველყოფს ინდივიდუალური (საბაზრო პარამეტრებით არასტანდარტული) კონტრაქტების შეცვლას სტანდარტულით (ერთიანი ნომინალი, შემოსავლიანობის ნორმა). სექიურიტიზაცია ქმნის ორიგინალურ და ეფექტიან ხერხს აქტივების განსხვავებული კლასების რეფინანსირებისათვის. სექიურიტიზაციით ხდება ქონებრივი უფლებების ახლებურად ,,შეფუთვა“,  კრედიტორის უფლებები ფულადი ვალდებულებების შესრულების მიღებაზე გარდაიქმნება აქტივებით უზრუნველყოფილ ფასიან ქაღალდად, რომლის საფუძველია ფინანსური კონტრაქტები, საიდანაც შესაბამისი ფულადი ვალდებულებები გამომდინარეობს. სექიურიტიზაციის შედეგად ფორმირდება ახალი აქტივები - ბაზარზე თავისუფლად მიმოქცევადი ფასიანი ქაღალდები.

კიდევ ერთი ტენდენციაა - ფინანსური ინსტრუმენტების დემატერიალიზაცია. აღნიშნული გულისხმობს იმ უფლებების დადასტურების მეთოდის ცვლილებას, რასაც ანიჭებს ფინანსური ინსტრუმენტები, გამოშვებული დოკუმენტური ფორმით - ამ უფლებების დადასტურებით ელექტრონული ჩანაწერებით ცენტრალური დეპოზიტარის და/ან რეგისტრატორის სისტემაში.

წარმოებულ ფინანსურ ინსტრუმენტებს (დერივატივებს) განსაკუთრებული როლი აქვს ეკონომიკაში. მისი მეშვეობით ხდება გაურკვევლობის აღმოფხვრა და ფასების სისტემის აგება იმ საქონელზე ფასების ხარჯზე, რისი წარმოებაც ჯერ არ მომხდარა. დერივატივების გამოყენება განპირობებულია რისკების ჰეჯირების მოთხოვნილებით, თუმცა მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი სპეკულაციურ გარიგებებს უკავშირდება. 

ჰეჯირებას ჩვეულებრივ უკავშირებენ აქტივის (ან აქტივების პორტფელის) შეძენას იმისათვის, რათა დავაზღვიოთ ქონებრივი მდგომარეობის არამდგრადობა, გამოწვეული სხვა ფაქტორებით. მაჰეჯირებული პორტფელი - ეს არის ნებისმიერი აქტივი (ან აქტივების ნაკრები), შეძენილი ერთი ან რამდენიმე აგენტის მიერ ჰეჯირების მიზნით. ხორბლით მოვაჭრე შეიძლება დაეზღვიოს დანაკარგებისაგან ხორბლის საკუთარი მარაგის მიხედვით, ყიდის რა ფიუჩერსებს ხორბალზე; იყიდა რა ოქრო, ახლოაღმოსავლელი ბიზნესმენი იმედოვნებს რისკების ჰეჯირებას, დაკავშირებულს პოლიტიკურ რყევებთან (და მათთან დაკავშირებულ დანაკარგებთან); საპენსიო ფონდი შეიძლება დაეზღვიოს კაპიტალური დანაკარგებისაგან აქციების საკუთარი პორტფელიდან, ყიდულობს რა გაყიდვის (ფუთ) ოფციონს საფონდო ინდექსზე. 

წარმოებული ინსტრუმენტების როლი ფინანსურ ეკონომიკაში 

დერივატივები რთული და წინააღმდეგობრივი ინსტრუმენტია. მისი გამოყენებით საგრძნობლად უმჯობესდება ინვესტირების მახასიათებელი პარამეტრები, გადახდისუნარიანობა,  ლიკვიდურობა,  დერივატივები  ასევე  განიხილება  მოკლე პერიოდში მაღალი მოგებისა და ფინანსური რისკების შემცირების ქმედით ინსტრუმენტად. თუმცა, პრაქტიკამ დერივატივების გამოყენების საწინააღმდეგო სურათი აჩვენა (მექვაბიშვილიე, 2018).

საქართველოს კანონით - ,,ფინანსური გირავნობის, ურთიერთგაქვითვისა და დერივატივების შესახებ“ (20.12.2019წ.), დერივატივი არის კვალიფიციური ფინანსური ხელშეკრულება, რომლის ღირებულება და ფულადი ნაკადები ამ ხელშეკრულების პირობების შესაბამისად, დამოკიდებულია საბაზისო აქტივსა ან საბაზისო მაჩვენებელზე და რომელიც ითვალისწინებს ანგარიშსწორებას რეალური მიწოდების განხორციელებით ან ფულადი ანგარიშსწორებით და აკმაყოფილებს ქვემოთჩამოთვლილ ერთ-ერთ პირობათაგანს:

• გარიგების ერთ მხარეს აკისრებს ვალდებულებას, იყიდოს, გაყიდოს ან მიიღოს სხვა დერივატივთან დაკავშირებული მოთხოვნის უფლება;
• გარიგების ერთ მხარეს აკისრებს ვალდებულებას, მომავალში იყიდოს, გაყიდოს ან გადასცეს საბაზისო აქტივზე საკუთრების უფლება გარიგების მეორე მხარეს, რომელიც ვალდებულია მიიღოს საბაზისო აქტივი და სანაცვლოდ გადაიხადოს შესაბამისი ფასი;
• გარიგების ერთ-ერთ ან ორივე მხარეს ავალდებულებს მომავალში საპირისპირო (მეორე) მხარისათვის განახორციელოს ერთჯერადი ან პერიოდული გადახდები, მათ შორის, ამ მხარის მიერ გადახდის განხორციელების მოთხოვნის შემთხვევაში;
• თუ მხარეები სხვაგვარად არ შეთანხმდებიან, მხარე, რომელიც ვალდებულია დერივატივის ფარგლებში განახორციელოს რეალური მიწოდება, ვალდებული არ არის გარიგების დადების მომენტში ფლობდეს საბაზისო აქტივს.

ქვემოთ განვიხილავთ წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტების ძირითად სახეობებს.

ოფციონი - (ლათ. optio - არჩევანი, სურვილი) - ფასიანი ქაღალდია, რის თანახმადაც აქტივის პოტენციური მყიდველი ან პოტენციური გამყიდველი იძენს უფლებას, იყიდოს ან გაყიდოს მოცემული საბაზისო აქტივი მომავალში, წინასწარ შეთანხმებული ფასით ან უარი თქვას გარიგებაზე. ოფციონის საბაზრო ფასი (პრემია) დაბრუნებას არ ექვემდებარება (გოგოხია მ., 2024: 299). საბირჟო აქტივის მიხედვით განასხვავებენ: სასაქონლო, სავალუტო, საფონდო, ფიუჩერსულ ოფციონებს. სასაქონლო ოფციონები იდება ოქროზე, ხორბალზე, ნავთობზე და ა.შ.; საფონდო - აქციებზე, ობლიგაციებზე, ინდექსებზე. ოფციონები შეიძლება დაიდოს როგორც ბირჟაზე, ასევე, ბირჟის გარეთ. თუმცა ისინი უპირატესად საბირჟო დერივატივების კატეგორიას განეკუთვნება.

დღეისათვის ოფციონების უმსხვილესი ბაზრებია - ჩიკაგოს ოფციონების ბირჟა CBOE (Chicago Board Options Exchange), ბოსტონის ოფციონების ბირჟა (Boston options Exchange), ევროპული Eurex Exchange, ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟის ქვედანაყოფი NYSE Arca, საერთაშორისო საფონდო ბირჟა ISE (International Securities Exchange).

ოფციონების კლასიფიკაცია ხდება სხვა ნიშნებითაც. კერძოდ, უფლებების მინიჭების მიხედვით (Call და put - ოფციონები) და შესრულების ვადების მიხედვით (ამერიკული, ევროპული, ბერმუდის).

ფიუჩერსები სტანდარტული საბირჟო კონტრაქტებია, რომლის დადებისას მხარეები (მყიდველი და გამყიდველი) თანხმდებიან მხოლოდ ფასსა და მიწოდების ვადაზე. ფიუჩერსების ბაზარი იძლევა მეტ შესაძლებლობას, ვიდრე საფონდო, არამხოლოდ იმიტომ, რომ ხსნის წვდომას ნედლეულისა და სავალუტო ბაზრებთან. მასზე შეიძლება ოპერირება საბაზისო აქტივის სერიოზული მოცულობით, ღირებულების მხოლოდ მცირე ნაწილის ამოქმედებით. ეს თავისებურება დაკავშირებულია ,,მხარის“ ეფექტთან.

ფორვარდული გარიგებები, როგორც წესი, ბირჟის გარეშე ბაზარზე იდება. მხარეები ურთიერთშორის ათანხმებენ გარიგების ყველა არსებით პირობას, რაც ხდის მას უნიკალურს და მნიშვნელოვნად ამცირებს მათ შემდგომ ლიკვიდურობას. კონტრაქტის დადებისას მყიდველი და გამყიდველი არ გასწევენ ფინანსურ დანახარჯებს იმ შემთხვევების გარდა, როდესაც გარიგება, შუამავლების მეშვეობით იდება.

ფორვარდული კონტრაქტი გამოიყენება სპეკულაციური მიზნებისთვისაც. საანგარიშსწორებო ფორვარდული კონტრაქტით ფორმდება საკონვერსიო ოპერაცია, რაც ორი გარიგების კომბინაციას წარმოადგენს:  გარიგებას სავალუტო ფორვარდული კონტრაქტით და ვალდებულების შესრულებას ვალუტირების თარიღისათვის შემხვედრი გარიგების ჩატარებით მიმდინარე სავალუტო კურსით. პრაქტიკაში ეს არის კონტრაქტი, რითაც არ წარმოებს საბაზისო აქტივის მიწოდება - გამყიდველი ყიდის, მყიდველი კი ყიდულობს აქტივს პირობითად.

სვოპი - შეთანხებაა ორ ან მეტ მხარეს შორის ფულადი გადასახდელების გაცვლის განხორციელებაზე დროის განსაზღვრული პერიოდისათვის მომავალში. სვოპი შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც ფორვარდული კონტრაქტების პორტფელი, დადებული შეთანხმების მხარეებს შორის.

იმის გამო, რომ მხარეებს შეუძლიათ დადონ მსგავსი შეთანხმებები ნებისმიერი პირობებით, რაც მათ აინტერესებთ, არსებობს სვოპების ნაირსახეობების დიდი სიმრავლე, ამასთან ჩნდება ახალი და ახალი. მაგალითად, საპროცენტო სვოპის შექმნის მიზანია, უპირველეს ყოვლისა, საარბიტრაჟო ოპერაციების ჩატარება კაპიტალის ბაზარსა და ფულად ბაზარს შორის. მსგავსი შესაძლებლობა შეიძლება გაუჩნდეთ სავალო ვალდებულებების ემიტენტებს განსხვავებული საკრედიტო რეიტინგით.

საპროცენტო სვოპების გამოყენება შეიძლება საკუთარი ღია პოზიციების ჰეჯირების მიზნით. კომპანია, რომელმაც გამოუშვა ობლიგაცია ფიქსირებული კუპონით, მოელის რა საპროცენტო განაკვეთების დაცემას, ეცდება განახორციელოს სვოპი ვალდებულებებზე მცურავი განაკვეთით, რომ შეამციროს კრედიტზე შემდგომი გადახდების სიდიდე. ამგვარი სვოპ გარიგების კონტრაგენტი არის კომპანია, რომელმაც გამოუშვა ვალდებულება მცურავი განაკვეთით და, პირიქით, აპროგნოზებს ახლო მომავალში საპროცენტო განაკვეთის ზრდას. მისი პოზიციიდან, მომავალი გადახდების ფიქსაცია აღებულ სესხებზე სავალო ტვირთს შეამცირებს.

სვოპი აღმოცენდა და ვითარდებოდა, როგორც არასაბირჟო ფინანსური ინსტრუმენტი, თუმცა ახალი მარეგულირებელი მოთხოვნებით სულ უფრო მეტი პირობაა, რაც შეადგენს სვოპების ბაზრების მახასიათებლების მსგავსებას საბირჟო კონტრაქტებთან.

სვოპების ბაზარი დინამიკურად ვითარდება 1980-იანი წლებიდან, საინვესტიციო ბანკის Salomon Brothers (1998წ. გახდა საფინანსო კორპორაცია Citigroup-ის ნაწილი), მსოფლიო ბანკის, კომპანია  IBM-ის,  ამერიკული  კომპანია  SLM Corporation, The Chase Manhatten Bank-ის (აწმყოში JPMorgan Chase Bank, N.A.), ინოვაციური გადაწყვეტილებების კვალდაკვალ.

დღეისათვის სვოპების განვითარებისთვის დამახასიათებელია სტანდარტების შემუშავება ბაზრის მონაწილეების საერთაშორისო ასოციაციის მიერ, რომლებიც იყენებენ სვოპებსა და სხვა დერივატივებს (International Swaps and Derivatives Association - ISDA).

გარდა სავალუტო და საპროცენტო სვოპებისა, იდება სასაქონლო სვოპ გარიგებებიც, რის თანახმადაც იცვლება გადასახდელები საქონლის ერთეულზე, რაც საბაზისო აქტივია კონტრაქტის თანახმად, საქონლის მოცემული რაოდენობისას. გარიგების ერთი მხარე იხდის ფიქსირებულ ფასს, ხოლო კონტრაგენტი მხარე - მცურავს, რომელიც სვოპურ ბაზარზე დგინდება. 

დასკვნა 

დერივატივების (ოფციონები, ფიუჩერსები, ფორვარდები, სვოპები და მათი კომბინაციები) გამოშვება და მიმოქცევა ქმნის ფინანსური ბაზრის  განსაკუთრებულ სეგმენტს - ვადიან ბაზარს. ამ ინსტრუმენტების როლი არის გაურკვევლობის შემცირება მომავალ ფასებთან მიმართებით.  ისინი ეხმარება ეკონომიკურ აგენტებს განავითარონ ბიზნესი და დააზღვიონ თავიანთ საქმიანობასთან დაკავშირებული რისკი, ბაზრის სხვა მოთამაშეებზე მისი თუნდაც ნაწილობრივ  გადაკისრებით.  აღნიშნული ინსტრუმენტი აგრეთვე ხელმისაწვდომია საცალო ინვესტორებისათვის.

ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე გლობალური დერივატივების ბაზრები მკვეთრად გაიზარდა და დაახლოებით 10-ჯერ უფრო დიდია, ვიდრე მსოფლიოს მშპ. ოთხი ტიპის წარმოებულ ფინანსურ ინსტრუმენტს შორის ყველაზე მასშტაბურია სვოპების ბაზარი, რომელსაც მოსდევს ფიუჩერსების ბაზარი. მოცემულ ბაზრებზე უფრო მეტად ვაჭრობენ საპროცენტო განაკვეთების დერივატივებით. COVID პანდემიის პერიოდში წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტებით ვაჭრობა გაიზარდა თითქმის ყველა რეგიონში და ყველა ტიპის კონტრაქტით, ვინაიდან ინვესტორები მზარდ გაურკვევლობასთან გასამკლავებლად, საკუთარი პოზიციების დაცვის მიზნით ძირითადად დერივატივების ბაზრებს მიმართავდნენ.

დერივატივებით ოპერაციები დღეისათვის ნაკლებად არის განვითარებული საქართველოში, მაშინ როცა აღნიშნული გარიგებები ამა თუ იმ ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების ინდიკატორია. ამავდროულად ის მკაცრ რეგულაციებს ექვემდებარება. საქართველოში დერივატივებით ჰეჯირება ლარით ხორციელდება, რაც უცხოური ინვესტორებისა და ფინანსური შუამავლებისთვის არ არის მიმზიდველი, ადგილობრივი მომხმარებლებისათვის კი - წარმოებულები ძვირია და ნაკლებად ხელმისაწვდომი.

მიზანშეწონილად მიგვაჩნია საქართველოში საფონდო ბაზრის განვითარების სახელმწიფო კონცეფციის შემუშავება, სახელმწიფოს მარეგულირებელი როლის ამაღლება, ვაჭრობის უახლესი ტექნოლოგიების დანერგვისათვის დერივატივებით ტრანზაქციების დაბეგვრის საკითხებზე აქცენტირება. 

გამოყენებული ლიტერატურა 

1. საქართველოს კანონი - ,,ფინანსური გირავნობის, ურთიერთგაქვითვისა და დერივატივების შესახებ“, 20.12.2019.
2. ბახტაძე ლ., 2007, ფინანსური ბაზარი, თბილისი, ,,ვერჟე“, 280 გვ.
3. გოგოხია მ., 2024, ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, თბილისი, ,,საარი“, 312 გვ.
4. კაკულია რ., 2007, ფინანსური ეკონომიკა, თბილისი, ,,ვერჟე“, 284 გვ.
5. კაკულია რ., ბახტაძე ლ. 2007, საერთაშორისო სავალუტო, საფინანსო და საკრედიტო ურთიერთობები, თბილისი, ,,ვერჟე“, 280 გვ.
6. მექვაბიშვილი ე., 2018, გლობალიზაციის ეპოქის ფინანსური კრიზისები და საქართველოს ეკონომიკა, თბილისი, ,,დამანი“, 288 გვ.
7. შონია ნ., ქოქიაური ლ. 2008, ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 438 გვ.
8. Hicks J., 1969. A Theory of Economic History, Oxford, Clarendon Press, 181 p.
9. Levine R., 1997, Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, Journal of Economic Literature, N35, pp. 668-726.
10. www.citigroup.com/citi;
11. www.jpmorganchase, com;
12. www.nbg.gov.ge