∘ მარინა მუჩიაშვილი ∘
მთავრობის ვალის მდგრადობის რისკების სტატისტიკური შეფასება

ანოტაცია. მთავრობის ვალის მდგრადობის შეფასების მიზნით  წარმოდგენილია საქართველოს პანდემიის ზრგავლენის შედეგად სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსულობებისა და გადასახდელების სტრუქტურის ცვლილებები და  ნაჩვენები მისი ზეგავლენა   მთავრობის ვალის მშპ-თან თანაფარდობის დინამიკაზე. ასევე, მოცემულია მთავრობის მთლიანი და საგარეო  ვალის დინამიკა მშპ-თან მიმართებაში და  მთავრობის საგარეო ვალის პორტფელის სავალუტო სტრუქტურა. გრაფიკულადაა გამოსახული  საგარეო ვალის პორტფელის  სტრუქტურა პროცენტის ტიპებისმიხედვით. განსაზღვრულია  სახელმწიფო ვალის მართვის სტრატეგიული მიმართულებები. წარმოდგენილია საშუალოვადიან პერიოდში ფისკალური მდგრადობის უზრუნველსაყოფად საჭირო მნიშვნელოვანია სამიზნე ინდიკატორების ფაქტიური მნიშვნელობები და მათი პროგნოზული სიდიდეები.

მთავრობის ვალის მდგრადობაზე მოქმედი ძირითადი რისკებიდან საქართველოს მთავრობის ვალის სტრუქტურის თავისებურებებიდან გამომდინარე, გამოვლენილია ოთხი ძირითადი სახის რისკი. ესენია: რეფინანსირების, საპროცენტო განსკვეთის, სავალუტო და  გადახდსუნარიანობის რისკები.

საკვანძო სიტყვები: ფისკალური მდგრადობა, მთავრობის ვალის მდგრადობა, ვალის მდგრადობის რისკები. 

შესავალი

საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან დღემდეგ, განსაკუთრებით კი, ბოლო 20 წელიწადში, ქვეყნის ეკონომიკური პოლიტიკის და მათ შორის  ფისკალური პოლიტიკის სფეროში გატარებული ღრმა და ყოვლისმომცველი რეფორმების შედეგად განხორციელდა ჩვენი ეკონომიკის ინტეგრაცია მსოფლიო ეკონომიკურ სისტემაში და  შეაძლებელი გახდა მრავალმხრივი კრედიტორებიდან ხელსაყრელი პირობებით გრძელვადიანი, დაბალპროცენტიანი საგარეო სესხების აღღება.  ამ ფინანსური რესურსების მოზიდვა განსაკუთრებით სასიცოცხლო მნიშვნელობის იყო 2008 წლის მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის, რუსეთ-საქართველოს ომისა და კოვიდ -19-ის  პანდემიის დროს, რის გამოც   მნიშვნელოვანი სიდიდის ბიუჯეტის დეფიციტის გამო აუცილებელი გახდა სახელმწიფო შემოსულობებში ვალდებულებების წილის მნიშვნელოვანი ზრდა.  საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის პერმანენტული დეფიციტის გამო სახელმწიფოს დაუგროვდა დიდი მოცულობის ვალი, სადაც მნიშვნელოვანი წილი უკავია  საგარეო სესხების აღების შედეგად აღებულ ვალს.

საშუალოვადიან პერიოდში ვალის მდგრადობის უზრუნველსაყოფად  ქტუალური გახდა  მთავრობის ვალის მდგრადობაზე მოქმედი  რისკების  სტატისტიკური შეფასება და რისკების მართვა. სტატია ეხება აღნიშნული პრობლემის შესწავლას. 

მთავრობის ვალის მდგრადობის რისკების სტატისტიკური შეფასება

ვალის მდგრადობაზე პანდემიის ზეგავლენის შესაფასებლად განვიხილოთ  სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსულობების სტრუქტურის ცვლილებები - 2019-2022 წლებში ( იხ. გრაფიკი 1). 

გრაფიკი  1. სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსულობების სტრუქტურა 2019-2022 წლებში

 

როგორც გრაფიკიდან ჩანს, პანდემიის ზეგავლენით შემოსავლების მკვეთრი შემცირების გამო გაიზარდა ბიუჯეტის დეფიციტი და აუცილებელი გახდა ვალდებულებების  მუხლის ზრდა.

პანდემიის ზეგავლენით მნიშვნელოვნად შეიცვალა  ასევე, სახელმწიფო ბიუჯეტის გადასახდელების სტრუქტურაც. 

გრაფიკი 2. სახელმწიფო ბიუჯეტის გადასახდელების სტრუქტურა  -2019-2022 წლებში

 მთავრობის ვალის პორტფელის აღწერა

პანდემიის ზეგავლენით, ისევე როგორც მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში, განსაკუთრებით კი იმ ქვეყნებში, სადაც ეკონომიკის განმსაზღვრელი ფაქტორია ტურიზმი და მასთან დაკავშირებული დარგები, საქართველოშიც ფისკალური მდგრადობის ერთ-ერთი ძირითადი მაჩვენებელი-ბიუჯეტის დეფიციტი/მშპ-ში  მკვეთრად გაუარესდა. კერძოდ, თუ 2019 წელს მშპ-ის 2,1 %-ს შეადგენდა, 2მ20 წელს იგი მშპ-ის 9,3 %-მდე გაიზარდა.  მომდევნო წლებში ეს მაჩვენებელი, 2022 წლის ჩათვლით,  დადგენი; ზედა ზღვარს თანდათან მიუახლოვდა და დღეისათვის ის დაუბრუნდა პანდემიამდელ დონეს.

საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს მონაცემების მიხედვით (2023 წ. 30 აპრილი) საქართველოს სახელმწიფო ვალის მოცულობამ  3,3 მილიარდ ლარს ( 8,7 მილიარდ დოლარს). მათ შორის,  მთავრობის ვალის მოცულობამ 23 მილიარდ ლარს მიაღწია. აქედან, მრავალმხრივი კრედიტორებისაგან აღებული ვალი  16,7 მილიარდი ლარს, ხოლო ორმხრივი კრედიტორებისაგან 4 მილიარდ ლარს შეადგენდა.  ასევე, გვაქვს სესხად აღებული. ევრობონდების გაყიდვით სესხად ავიღეთ 500 მილიონი დოლარი. სახელმწიფო ვალში ეროვნულ ბანკზე მხოლოდ 1,1 მილონი ლარი მოდის. სტატიაში ყურადღება გამახვილებულია საქართველოს მთავრობის საგარეო ვალზე, რომელიც მთავრობის მთლიანი ვალის მთავარი შემადგენელი ნაწილია.

სხვა ქვეყნებისაგან განსხვავებით, საქართველოს მთავრობის ვალის სტრუქტურა თავისებურებებით ხასიათდება.  ფისკალური მდგრადობის უზრუნველყოფისათვის, სავალუტო რისკების შემცირების მიზნით  მნიშვნელოვანია მთავრობის მთლიან ვალში საგარეო ვალის წილის თანდათანობითი შემცირება,  რადგან  დღეისათვის საქართველოში  ვალის მდგრადობის  ეს ინდიკატორი საერთაშორისო სავალურო ფონდის ვალის მდგრადობის  უახლოესი მეთოდოლოგიის მიხედვით დაწესებულ ზედა ზღვარს აღემატება  და შეადგენს 78%-ს ( ნავვლად დადგენილი კრიტერიუმისა- საგაო ვალი/მშპ-თან < 75 %ზე.)

მეცნიერ ეკონომისტების მიერ ვალის მდგრადობის  მთავარ ინდიკატორებიად მიჩნეულია  მთავრობის მთლიანი ვალის შეფარდება მშპ-თან და ასევე, საგარეო ვალის შეფარდებს მშპ-თან.

ქვემოთ მოტანილ გრაფიკზე მოცემულია საქართველოს მთავრობის მთლიანი და საგარეო ვალის მშპ-თან შეფარდების დინამიკა. 

გრაფიკი 3. მთავრობის მთლიანი დასაგარეო ვალის დინამიკა მშპ-თან მიმართებაში 2010=2023 წწ-ში

 

გრააფიკიდან ჩანს, რომ მთავრობის ვალის შეფარდებამ მშპ-თან 2020-ში დადგენილ ზედა ზღვარს (მშპ-ის 60%-ს )გადააჭარბა. უნდა აღინიშნოს, რომ პანდემიის შემდგომ პერიოდში სწორად გატარებული ფისკალური პოლიტიკის შედეგად ფისკალური მდგრადობის ეს საკვანძო ინდიკატორი თანდათანობით დაუბრუნდა პანდემიამდელ დონეს. 

გრაფიკი 4. საგარეო და საშინაო ვალის პორტფელი ინსტრუმენტის ტიპების მიხედვით

2023 წლის ბოლოს მდგომარეობით

 

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს მასალები 

ანალიზმა აჩვენა, რომ  საგარეო ვალის ეფექტურად მართვაზე დიდ ზეგავლენას ახდენს ქვეყნის საგარეო ვალის სავალუტო სტრუქტურა, რომლის შესახებაც ინფორმაცია გრაფიკი-5-ზეა წარმოდგენილი. 

გრაფიკი 5. საგარეო ვალის პორტფელის სავალუტო სტრუქტურა 2017-2023 წწ-ში

 

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო 

გრაფიკიდან ჩანს, რომ სავალუტო სტრუქტურაში მაღალი ხვედრითი წილი უკავია აშშ დოლარსა და ევროს. შესაბამისად, აღნიშნული ვალუტების გაცვლითი კურსების ცვლილება ვალის ტვირთის ცვლილების განმსაზღვრელი ფაქტორებია საქართველოში. რისკების თავიდან აცილებაში განმსაზღვრელია ვალის პორტფელის სტრუქტურის ოპტიმიზაცია.

ვალის ტვირთის შესაფასებლად მნიშვნელოვანია პროცენტის ტიპების (ცვალებადი და ფიქსირებული ) მიხედვვით საგარეო ვალის პორტფელის  წარმოდგენა. 

გრაფიკი 6. საგარეო ვალის პორტფელი პროცენტის ტიპების მიხედვით 

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო

გრაფიკიდან ჩანს, რომ 2015 წლიდან საგარეო ვალის სტრუქტურაში ცვალებადი პროცენტით აღებული ვალის წილი თანდათანობით მცირდებოდ, კერძოდ, ეს მაჩვენებელი 2015 წლის 71,1-%-დან 2023 წლისათვის 50%-მდეა შემცირებული, დღეისათვის, კი მთავრობის საგარეო ვალის  პორტფელის 50%-ზე მეტი ფიქსირებული საპროცენტო განაკვეთის მქონე კრედირებისაგან შედგება.  ეს ცვლილევა ხელს უწყობს საქართველოს მთავრობის საგარეო ვალის მომსახურების პარამეტრების პროგნოზირობადობას და დაცულობას საპროცენტო განაკვეთების ეგზოგენური რყევებისაგან და  დადებითი ხასიათის ცვლილებებად უნდა შეფასდეს. 

მთავრობის ვალის მართვის სტრატეგიის ძირითადი მიმართულებები

მთავრობის  ვალის მართვაში მნიშვნელოვანია ვალის მართვის  სტრატეგიის შემუშავება. დღეისათვის, ფინანსთა სამინისრტროს მიერ მთავრობის  ვალის მართვის სტრატეგიული მიმართულებებად განსაზღვრულია:

1. მთავრობის ვალის მშპ-თან თანაფარდობის უსაფრთხო დონეზე ( <60%) შენარჩუნება.

2. მთავრობის ვალის პორტფელში ლარში დომინირებული ვალის წილის ზრდა.

3. საგარეო სესხების ეკონომიკურ ზრდაზე ორიენტირებული დარგების დაფინანსებაზე წარმართვა

4. მთავრობის ვალის  პორტფელის რისკების მართვა

ანალიზმა აჩვენა, რომ დღეისათვის უზრუნველყოფილია  მთავრობის ვალის მშპ-ან თანაფარდობის უსაფრთხო დონეზე (<60%) შენარჩუნება. ფინანსთა სამინისტროს მიერ მოცემული პროგნოზების მიხედვით გათვალისწინებულია ამ  მდგომარეობის შენარჩუნება საშუალოვადიან პერიოდშიც.

საშუალოვადიან პერიოდში მნიშვნელოვანია  მთავრობის ვალის პორტფელში ლარში დომინირებული ვა;ლის წილის ზრდა. ასევე, მეტი ყურადღება უნდა დაეთმოს საგარეო სესხების ეკონომიკუერ ზრდაზე ორიენტირებული დარგების დაფინანსებაზე წარმართვას, და  მთავრობის ვალის  პორტფელის თავისებურებების გათვალისწინებით  რისკების ოპტიმიზაციას. 

გრაფიკი 7.  მთავრობის ვალის მშპ-თან და ბიუჯეტის დეფიციტის მშპ-თან თანაფარდობა

2018-2023 წწ- სა (ფაქტი) და  2024 =2027 წწ-ში(პროგნოზი)

  

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო 

გრაფიკიდან ჩანს, რომ პანდემიის შედეგად 2020 წელს  ერთდროულად მკვეთრად გაუარესდა ფისკალური მდგრადობის ორ ძირითადი ინდიკატორი და მათ გადააჭარბეს დასაშვებ ზედა ზღვრებს (მ.შ. ბიჯეტის დეფიციტის წილმა მშპ-ში 3-ჯერ და უფრო მეტად.

 2021 წლიდან ორივე ინდიკატორის  დონეებმა დაიწყო შემცირება და ისინი აკმაყოფილებენ : „ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მოთხოვნებს. 

გრაფიკი 8. მთავრობის ვალის პორტფელის სტრუქტურის ცვლილებები 2018-2023 წწ

(ფაქტი) და  2024 =2027 წწ-ში-(პროგნოზი)

  

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს მონაცემები 

მთავრობის ვალის რისკების გამოცლენა და მართვა

მთავრობის ვალის მართვის სტრატეგიაში განმსაზღვრელი როლი ენიჭება მთავრობის ვალის რისკების გამოვლენასა და  მართვას. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვანია მთავრობის ვალის პორტფელისათვის რეფინანსირების  რისკის მართვა,  რაც გულისხმობს  შემდეგი პირობების დაცვას: საშუალო შეწონილი ვადიანობა მთლიანი პორტფელისათვის იყოს  არანაკლები 5,5 წლისა, ხოლო საშინაო პორტელისათვის- არანაკლები 3 წლისა. ამასთან, ფისკალუერთ წელიწადში დასაფარი ვალის წილი არ უნდა აღემატებოდეს 15%-ს. საგარეო სესხის აღების დროს მიზნანია გრანტის კომპონენტის მაქსიმიზაცია. სესხის ვალუტის სახის შერჩევისას გასათვალისწინებელია მათთან დაკავშირებული რისკების ზომა, ასევე, მხედველობაში უნდა იქნას მიღებული ცვლად და ფიქსირებულ საპროცენტო განაკვეთებს შორის  თანაფარდობა.

მთავრობის ვალის მდგრადობაზე მოქმედი ძირითადი რისკებიდან მნიშვნელოვ­ნობის მიხედვით გამოიყოფა ოთხი ძირითადი სახე. ესენია:  რეფინანსირების რისკი, საპროცენტო განსკვეთის რისკი, სავალუტო რისკი და  გადახდსუნარიანობის რისკი.

ვალის მართვის სტრატეგიის მიხედვით, 2024-2027 წწ-ში  სამიზნე ინდიკატორები რისკის სახეების მიხედვით შემდეგი მონაცემებით ხასიათდება:

1. რეფინანსირების რისკი-ინდიკატორი ერთ წელიწადში დასაფარი ძირითადი თანხა  % მთლიან ვალთან, მიზნობრივი ზღვარი - მაქსიმუმ 15% ( 2023 წ. ფაქტი,  დაახლოებით 10%).
2. საპროცენტო განაკვეთის რისკი- ფიქსირებული საპროცენტო განაკვეთის მქონე მთავრობის საგარეო ვალის წილი  მთავრობის მთლიან ვალში- მინიმუმ 50% (2023 წ.  ფაქტი-50,2%)
3. სავალუტო რისკი-საშინაო ვალის წილი მთავრობის მთლიან ვალში-მინიმუმ  35 % (2023 წ.  ფაქტი 28%)
4. გადახდისუნარიანობის რისკი-მთავრობის ვალი მშპ-თან ფარდობა-მაქსიმუმ 40% (2023 წ. ფაქტი -38,2%)

(წყარო: მთავრობის ვალის მართვის სტრატეგია 2024-2027.) 

ანალიზმა აჩვენა, რომ დღეისათვის უზრუნველყოფილია რისკის სახეების მიხედვით სამიზნე ინდიკატორების ჩარჩოში მოქცევა.  საშუალოვადიან პერიოდში ფისკალური მდგრადობის უზრუნველსაყოფად მნიშვნელოვანია სამიზნე ინდიკატორების დადგენილ ჭერეში შენარჩუნება, რაც მოითხოს ეფეტური, ეკონომიკურ ზრდაზე ორიენტირებული ხარჯვითი პოლიტიკის გატარებას, საბიუჯეტო სახსრების წარმართვას უპირატესად განათლების, ჯანდაცვის, ინრასტრუქტურის დარგების დაფინანსებისაკენ, ასევე, სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯებში ბოლო წლებში ზრდადი ტენდენციის მქონე მმართველობითი აპარატის ხარჯების, სხვადასხვა სფროების  სუბსიდიების  დაფინანსებების მოცულობების  შემცირებას. 

დასკვნა

1. კოვიდ-19-ის პანდემიამდე საქართველო აკმაყოფილებდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ  ვალის მდგრადობისათვის დაწესებულ (MAC DSA, IMF, 2013) თითქმის ყველა კრიტერიუმს, გარდა საგარეო ვალის მთავრობის მთლიან ვალთან  თანაფარდობის (<  75%) მაჩვენებლისა. ამის გამო,  2020 წელს ქვეყანამ უმოკლეს ვადაში შეძლო საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციებიდან დიდი მოცულობის შეღავათიანი, გრძელვადიანი და  დაბალპროცენტინი   საგარეო სესხების აღება.  ამის  გამო,   გაიზარდა სახელმწიფო ბიუჯეტის  შემოსულობებში ვალდებულებების ზრდის  მუხლის წილი, რომელმაც  2020 წელს უპრეცეენტოდ  მაღალ დონეს -შემოსულობების 44 %-ს  მიაღწია, შესაბამისად, ბიუჯეტის დეფიციტიმა 9,3%-ს (დადგენილ ზედა ზღვარს 3-ჯერ  და კიდევ უფრო მეტად)  გადააჭარბა. მომდევნო წლებში გონივრული სავალო პოლიტიკის გატაების შედეგად ამ მაჩვენებელმა დაიწყო გაუმჯობესება.  დღეისათვის, ბიუჯეტის დეფიციტის ფაქტიური მაჩვენებელი მშპ-ის 3 %-ზე დაბალ ნიშნულზეა.
2. ანალიზიდან ირკვევა, რომ მთავრობის ვალის მდგრადობაზე მოქმედი რისკებიდან მნიშვნელოვნობის მიხედვით გამოიყოფა ოთხი ძირითადი სახის რისკი. ესენია:  რეფინანსირების რისკი, საპროცენტო განსკვეთის რისკი, სავალუტო რისკი და  გადახდსუნარიანობის რისკი.
3. ანალიზმა აჩვენა, რომ დღეისათვის უზრუნველყოფილია რისკის ძირითადი სახეების მიხედვით სამიზნე ინდიკატორების დასაშვებ ჩარჩოში მოქცევა.  საშუალოვადიან პერიოდში ფისკალური მდგრადობის უზრუნველსაყოფად მნიშვნელოვანია სამიზნე ინდიკატორების დადგენილ ჭერებს ქვემოთ შენარჩუნების უზრუნველყოფა.  რაც მოითხოვს რისკების მართვასთან ერთად, ეფეტური, ეკონომიკურ ზრდაზე ორიენტირებული ხარჯვითი პოლიტიკის გატარებას, რაც თავის მხრივ,  უპირველესად ჩვენი ბიუჯეტის ხარჯების სტრუქტურაში მოითხოვს მნიშვნელოვანი სახის ცვლილებების განხორციელებას. კერძოდ, აბიუჯეტო სახსრების წარმართვას უპირატესად ეკონომიკურ ზრდაზე ორიენტირებული დარგების- განათლების, ჯანდაცვისა და  ინფრასტრუქტურის  დაფინანსებისაკენ.   ასევე, მნიშვნელოვანი ფაქტორია სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯებში ბოლო წლებში მმართველობითი აპარატის ხარჯებისა და ასევე  ეკონომიკის სხვადასხვა სფროების ბიუჯეტიდან   სუბსიდიების მოცულობების გაუმართლებლად  მაღალი ტემპებით ზრდა. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოს ფინანსთა მიმინისტრო, მთავრობის ვალის მართვის სტრატეგია 2024-2027.
2. ზ. გაბროშვილი. საქართველოს სახელმწიფო ვალის მდგრადობის რისკების გამოვლენა და სტატისტიკური შეფასება, თბილისი,  2024
3. მ. მუჩიაშვილი, ქ.კუპატაძე, „კოვიდ-19 პანდემიის გავლენა საქართველოს მთავრობის ვალის მდგრადობაზე: სტატისტიკური შეფასება“, თბილისი, 2023 პროფესორ გიოპრგი პაპავას დაბადების 100 წლისთავისადმი მიძღვნლი საერრთასორისო სამეცნიერო კონფერენცია მსოფლიო და ეროვნული ეკონომიკის განვითარების პრობლემები პანდემიისა და რუსეთ-უკრაინის ომის გათვალისწინებით:“გვ. 337-345, თბილისი, 2023, 7-8 ოქტომბერი
4. მ. მუჩიაშვილი „კოვიდ-19-ს ზეგავლნის სტატისტიკური შეფასება საქართველოს მთავრობის ვალის მდგრადობაზე“, ჟ. ეკონომისტი, 2022 #1 (ინგლისურ ენაზე), გვ 53-61.
5.  მ. მუჩიაშვილი, (თანაავტორი) „კოვიდ 19-ის ზეგავლენის სტატისტიკური შეფასება საქართველოს მთავრობის ვალის მდგრადობაზე“, საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია “ეკონომიკის ინოვაციური განვითარება: მსოფლიო გამოცდილება და პერსპექტივები”თბილისი, 2022, 27 ნოემბერი
6. საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის 2020, 2021, 2022, 2013, 2024 წწ კანონები. www. MOF.ge,
7. ფინანსთა სამინისტროს სახელმწიფო ვალის მდგრადობის ანალიზი: https://www.mof.ge/5233
8. Charaia, V., & Papava, V. (2021). Public debt increase challenge under COVID-19 pandemic economic crisis in the Caucasian countries. Journal of Contemporary Issues in Business and Government, 27(3).
9. “Sovereign risk and debt Sustainability Analysis for Market Access Countries”, IMF, 2023.

---