ანოტაცია. კვლევა კრიტიკულად აფასებს ინოვაციებისა და R&D-ის (კვლევა და განვითარება) სტრუქტურულ კონფიგურაციას საქართველოში პოლიტიკის შესაბამისი დასკვნების გამოსატანად. კვლევის შედეგები მიუთითებს R&D-ის (კვლევისა და განვითარების) ინტენსივობის მუდმივ დაბალ მაჩვენებელზე, უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებებსა და ინდუსტრიას შორის არასაკმარის არტიკულაციაზე და ტექნოლოგიების დანერგვისა და კომერციალიზაციის ინსტიტუციურ დაბრკოლებებზე. ძირითადი გამოვლენილი შეზღუდვები მოიცავს ფინანსური რესურსების არაოპტიმალურ განაწილებას, სამუშაო ძალაში უნარების შეუსაბამობას და მარეგულირებელ შეზღუდვებს, რომლებიც ხელს უშლის ინოვაციური საქმიანობის გაზრდას. ანალიზის საფუძველზე შემუშავებულია შემდეგი რეკომე-დაციები: საჯარო და კერძო კვლევისა და განვითარების დაფინანსების გაზრდა; ცოდნის გადაცემისა და კომერციალიზაციის წამახალისებელი სტრუქტურების რეფორმირება; კოორდინირებული უნარების განვითარების ინიციატივების განხორციელება. შემოთავაზებული ზომები პრიორიტეტულია მიზანშეწონილობისა და პოტენციური ზემოქმედების მიხედვით. კვლევა გვთავაზობს ქმედით რეკომენდაციებს პოლიტიკის შემქმნელებსა და პრაქტიკოსებს, რომლებიც მიზნად ისახავს საქართველოს ინოვაციური შესაძლებლობების გაძლიერებას.

საკვანძო სიტყვები: ინოვაცია; კვლევა და განვითარება; ინოვაციის პოლიტიკა; საქართველო.

არსებული სიტუაციისა და გამოწვევების ანალიზი. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში, ინოვაცია და R&D (კვლევა და განვითარება) განიხილება, როგორც ეკონომიკური განვითარების საკვანძო მამოძრავებელი ძალა, რომელიც ქვეყნებს საშუალებას აძლევს გააძლიერონ თავიანთი ეკონომიკების პროდუქტიულობა, კონკურენტუნარიანობა და ცხოვრების საერთო ხარისხი. მსოფლიო გამოცდილება (Schumpeter, 1942; Arrow, 1962; Griliches, 1979; UNCTAD, 2013; EBRD, 2014; Peneder, 2008; Fagerberg et al., 2010; Friesenbichler and Peneder, 2016, ბერულავა, 2020; ბერულავა და ცუცქირიძე, 2023) გვიჩვენებს, რომ ინოვაციების არარსებობამ და არაადეკვატურმა ინვესტიციებმა კვლევასა და განვითარებაში (R&D) შეიძლება მნიშვნელოვნად ქვეყნის ეკონომიკური განვითარება შეაფერხოს და რამდენიმე უარყოფითი შედეგი გამოიწვიოს. მაგალითად:

• სტაგნაციური პროდუქტიულობა და ეკონომიკური ზრდა. ინოვაცია და R&D ხელს უწყობს პროდუქტიულობის გაზრდას ახალი და გაუმჯობესებული ტექნოლოგიების, პროცესებისა და პროდუქტების დანერგვით. ინოვაციების გარეშე, ქვეყნის ინდუსტრიები და სექტორები შეიძლება მოძველებულ ტექნოლოგიურ ჩარჩოში დარჩნენ, რაც გამოიწვევს პროდუქტიულობის სტაგნაციას. პროდუქტიულობის ზრდის ნაკლებობამ შეიძლება შეაფერხოს ეკონომიკური ზრდა, შეზღუდოს ახალი სამუშაო ადგილების შექმნა და გამოიწვიოს მთლიანი ეკონომიკური პროდუქტის შემცირება.

• იმპორტზე დამოკიდებულება და კონკურენტუნარიანობის დაქვეითება. R&D-ში ინვესტიციების ნაკლებობამ შეიძლება გამოიწვიოს სიტუაცია, როდესაც ქვეყანა ზედმეტად დამოკიდებული გახდება მოწინავე ტექნოლოგიებისა და პროდუქტების სხვა ქვეყნებიდან იმპორტზე. ეს დამოკიდებულება ძირს უთხრის შიდა ინდუსტრიების კონკურენტუნარიანობას. დროთა განმავლობაში, ამან შეიძლება გამოიწვიოს სავაჭრო დისბალანსი, ბაზრის წილის დაკარგვას და ქვეყნის საერთო ეკონომიკური სიძლიერის შემცირებას.

• მრეწველობის შეზღუდული დივერსიფიკაცია. ინოვაცია და R&D ხელს უწყობს სამრეწველო დარგის დივერსიფიკაციას ახალი სექტორების განვითარებისა და არსებულის გაფართოების ხელშეწყობის გზით. ინოვაციების გარეშე, ქვეყანა შეიძლება კვლავ იყოს დამოკიდებული რამდენიმე ინდუსტრიაზე, რაც მის ეკონომიკას მგრძნობიარეს გახდის გარე შოკების, ბაზრის რყევებისა და გლობალური მოთხოვნის ცვლილებების მიმართ. მეორეს მხრივ, დივერსიფიკაცია ხელს უწყობს მდგრადობის გაზრდას და დაუცველობის შემცირებას.

• ტვინების გადინება და ადამიანური კაპიტალის შემცირება. ქვეყნებს, რომლებსაც არ გააჩნიათ ხელსაყრელი გარემო ინოვაციებისა და R&D-ისთვის, შესაძლოა განიცადონ „ტვინების გადინება“, სადაც გამოცდილი მკვლევარები, მეცნიერები და პროფესიონალები ეძებენ უკეთეს შესაძლებლობებს საზღვარგარეთ. ეს იწვევს ძვირადღირებული ადამიანური კაპიტალის დაკარგვას, რომელიც საჭიროა ტექნოლოგიური წინსვლასა და ეკონომიკური ზრდის უზრუნველსაყოფად. გამოცდილი პირების ქვეყნიდან წასვლამ შეიძლება შეაფერხოს ცოდნაზე დაფუძნებული ინდუსტრიების შექმნა და შეაფერხოს ქვეყნის გლობალური კონკურენციის უნარი.
• ცხოვრების დაბალი ხარისხი და სოციალური განვითარება. ინოვაცია და R&D ხელს უწყობს ახალი ტექნოლოგიების, პროდუქტებისა და სერვისების განვითარებას, რაც აუმჯობესებს მოქალაქეების ცხოვრების ხარისხს. მაგალითად, ჯანდაცვის, განათლებისა და ინფრასტრუქტურის მიღწევები ხშირად განპირობებულია ინოვაციებით. ასეთი პროგრესის არარსებობამ შეიძლება გამოიწვიოს ცხოვრების საერთო ხარისხის დაქვეითება და შეაფერხოს სოციალური განვითარება ისეთ სფეროებში, როგორიცაა ჯანმრთელობა, განათლება და გარემოს მდგრადობა.

• შემცირებული მიმზიდველობა უცხოური ინვესტიციებისთვის. უცხოელი ინვესტორები დაინტერესებულები არიან ქვეყნებში, რომლებსაც აქვთ ინოვაციების ძლიერი კულტურა და ძლიერი R&D-ის ეკოსისტემა. ინოვაციებზე აქცენტის ნაკლებობამ შეიძლება ქვეყანა ნაკლებად მიმზიდველი გახადოს უცხოური ინვესტიციებისთვის, რადგან ინვესტორები ეძებენ ადგილებს, სადაც მათ შეუძლიათ მიიღონ უახლესი ტექნოლოგიები, გამოცდილი ნიჭი და ბიზნესის ზრდის ხელშემწყობი გარემო.

• გრძელვადიანი მდგრადობის ნაკლებობა. ინოვაცია და R&D აუცილებელია რთული გამოწვევების გადასაჭრელად, როგორიცაა გარემოსდაცვითი საკითხები, რესურსების ამოწურვა და კლიმატის ცვლილება. ინოვაციებისადმი ერთგულების გარეშე, ქვეყანამ შეიძლება აღმოჩნდეს ამ მწვავე პრობლემების გადაჭრის აუცილებლობის წინაშე, რაც შეიძლება გამოიწვიოს გრძელვადიანი მდგრადობის პრობლემას და პოტენციურ კრიზისებს, რამაც თავის მხრივ შეიძლება გავლენა მოახდინოს ეკონომიკურ განვითარებასა და სოციალურ სტაბილურობაზე.

ამრიგად, ინოვაციებშისა და R&D-ში არასაკმარისი ინვესტირებამ შეიძლება მნიშვნელოვნად შეაფერხოს ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებას პროდუქტიულობის გაუარესობით, კონკურენტუნარიანობის შემცირებით, დივერსიფიკაციის შეზღუდვით და სოციალური პროგრესის შეფერხებით. მდგრადი ეკონომიკური ზრდისა და კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფად, აუცილებელია შესაბამისი ინვესტიციები ინოვაციებსა და კვლევებზე ორიენტირებულ პოლიტიკაში. ინოვაცია და R&D თამაშობენ გადამწყვეტ როლს ტექნოლოგიური წინსვლის საქმეში. სექტორები სადაც R&D ჭარბობს, როგორიცაა საინფორმაციო ტექნოლოგიები (IT), ბიოტექნოლოგია და მოწინავე წარმოება, ხელს უწყობენ უახლესი პროდუქტების, პროცესების და სერვისების განვითარებას. ინვესტიციები R&D-ში ასტმულირებს ადამიანური კაპიტალის განვითარებას, რადგან მკვლევარები და მეცნიერები ხელს უწყობენ გამოცდილი მუშახელის შექმნას, რომელსაც შეუძლია ინოვაციების საფუძველზე ზრდის სტიმულირება. ინოვაციაზე ორიენტირებული ეკონომიკური განვითარება ხელს უწყობს ექსპორტის დივერსიფიკაციას, ამცირებს დამოკიდებულებას საქონლის შეზღუდულ დიაპაზონზე და ხელს უწყობს მშპ-ს ზრდას.

მიუხედავად მისი მზარდი ერთგულებისა ინოვაციებზე ორიენტირებული ზრდისადმი, საქართველოს მაინც უწევს მნიშვნელოვანი ძალისხმევის განხორციელება ინოვაციების სფეროში წამყვან ქვეყნებთან დაახლოებისათვის. ინტელექტუალური საკუთრების მსოფლიო ორგანიზაციის (WIPO) მონაცემებით, საქართველო ბოლო ათი წლის განმავლობაში პატენტის განაცხადების კლების ტრენდი აჩვენებს (ცხრილი 1). 2012 წელთან შედარებით, 2021 წელს საპატენტო განაცხადების მთლიანი რაოდენობა 32%-ით შემცირდა. იმავე წელს საქართველოს მსოფლიო რეიტინგი მთლიან პატენტთან მიმართებაში იყო 73. 

ცხრილი1. საპატენტო განაცხადები საქართველოში, 2012-2021

წყარო: World Intellectual Property Organization (WIPO), Georgia IP statistical profile,  https://www.wipo.int/edocs/statistics-country-profile/en/ge.pdf 

მე-2 ცხრილში წარმოდგენილია მსოფლიო ბანკის მონაცემთა ბანკის (World Bank Databank) მონაცემები. კერძოდ, R&D-ის ძირითადი ინდიკატორების მიმოხილვა მიუთითებს იმაზე, რომ ბოლო წლებში გაუმჯობესების მიუხედავად, საქართველოს საერთო პოზიცია ამ სფეროში რჩება შედარებით სუსტი. მიუხედავად იმისა, რომ ინდიკატორი, როგორიცაა მშპ-ში R&D-ისხარჯებისპროცენტი (R&D expenditures as % of GDP), ოდნავ გაიზარდა ბოლო პერიოდში, ის მაინც რჩება არსებითად დაბალ დონეზე ზედა-საშუალო შემოსავლის ქვეყნებთან, ევროპისა და ცენტრალური აზიის ქვეყნებთან და საშუალოდ მსოფლიოსთან შედარებით. მაღალტექნოლოგიური ექსპორტის წილი მთლიან წარმოებულ ექსპორტში უკიდურესად დაბალია ზემოთ აღნიშნულ რეგიონებთან შედარებით და კლების ტენდენციას აჩვენებს. რაც შეეხება R&D-ის სფეროში დაკავებულ მკვლევართა რაოდენობას, ის ავლენს პოზიტიურ დინამიკას ბოლო პერიოდის განმავლობაში და უფრო მაღალ დონეზე იმყოფება ზედა-საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნებთან და საშუალო მსოფლიო მაჩვენებელთან შედარებით. 

ცხრილი 2. საქართველოს შედარება შერჩეულ რეგიონებთან R&D-ის ინდიკატორების მიხედვით

წყარო: The World Bank, World Development Indicators, https://data.worldbank.org/indicator 

გასაკვირი არ არის, რომ საქართველოს ინოვაციური პოზიციის იგივე ტრენდები გააჩნია გლობალური ინოვაციების ინდექსის რეიტინგში (ცხრილი 3). გლობალური ინოვაციის ინდექსი (GII) აფასებს მსოფლიო ეკონომიკებს (132 ქვეყანა) მათი ინოვაციური შესაძლებლობების მიხედვით. ინდექსი მოიცავს დაახლოებით 80 ინდიკატორს, რომლებიც დაჯგუფებულია ინოვაციების შეყვანისა (innovation inputs) და შედეგების (innovation outputs) მიხედვით და ასახავს ინოვაციის მრავალგანზომილებიან ასპექტებს. 

ცხრილი 3. საქართველოს გლობალური ინოვაციების ინდექსის რეიტინგი, 2018-2022

წყარო: Global Innovation Index Rankings, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_2000_2022/ge.pdf 

როგორც მე-3 ცხრილი გვიჩვენებს, 2019 წელს GII-ის რეიტინგის არსებითი გაუმჯობესების შემდეგ, ბოლო სამი წლის განმავლობაში საქართველომ ინოვაციური რეიტინგის შესამჩნევი გაუარესება განიცადა, როგორც ინოვაციებისშეყვანის, ისე ინოვაციებისშედეგების თვალსაზრისით. 2022 წელს საქართველოს GII რეიტინგი იყო 74, რაც მნიშვნელოვნად უარესია 2019 წელთან შედარებით (48). ზოგადად, საქართველო ინოვაციებისშეყვანის კუთხით უკეთესად მუშაობს, ვიდრე ინოვაციურიშედეგების კუთხით. GII 2022 წლის ანგარიშის მიხედვით, საქართველო საუკეთესოდ მუშაობს ინსტიტუციების სფეროში და მისი ყველაზე სუსტი პოზიცია შემოქმედებითიშედეგები (Creative outputs).

რომ შევაჯამოთ, საქართველოში ინოვაციებს, R&D-სა და ეკონომიკურ განვითარებას შორის ჩახლართული კავშირი ადასტურებს ქვეყნის ერთგულებას მდგრადი განვითარებისადმი. საქართველოს სტრატეგიული ინვესტიციები ინოვაციებსა და R&D-ში, რომელიც ეფუძნება ეფექტური პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების ჩარჩოზე და ჯანსაღი ინსტიტუტებზე,  განაპირობებს ტექნოლოგიურ წინსვლას და აძლიერებს ადამიანურ კაპიტალს. თუმცა, ამჟამინდელი ძალისხმევა არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ უზრუნველყოს საქართველოს, როგორც ინოვაციებზე ორიენტირებული ეკონომიკური განვითარების ძლიერი ცენტრის პოზიციის გამყარება.

რეკომენდაციები დარგში პოლიტიკის განმახორციელებლებისათვის. მსოფლიო გამოცდილებაზე დაყრდნობით (EBRD, 2014; Friesenbichler and Peneder, 2016; Gogokhia and Berulava, 2021, Hall and Lerner, 2010; Hall and Mairesse, 2006; UNCTAD, 2013; USAID Georgia, 2017; Perez, 2002; Borras and Edquist, 2013; Leutert, 2021; Bengtsson and Edquist, 2022; Bakhtadze and Danelia, 2020;  ბერულავა, 2020; ბერულავა და ცუცქირიძე, 2023), ჩვენ გთავაზობთ რამდენიმე რეკომენდაციას ინოვაციებისა და კვლევისა და განვითარების (R&D) ხელშეწყობისთვის საქართველოში ეკონომიკური განვითარების კონტექსტში და რომლებიც გადამწყვეტია ცოდნაზე დაფუძნებული კონკურენტუნარიანი ეკონომიკის ფორმირებაში.

• ეროვნული ინოვაციების სტრატეგია და საგზაო რუკა. ყოვლისმომცველი ეროვნული ინოვაციის სტრატეგიასა და საგზაო რუკის შემუშავება, სადაც იქნება ასახული მკაფიო ამოცანები, მიზნები და ვადები ინოვაციებისა და R&D ხელშეწყობისთვის. სტრატეგია უნდა მოიცავდეს სამთავრობო უწყებებს, აკადემიურ წრეებს, მრეწველობასა და კვლევით ინსტიტუტებს შორის თანამშრომლობას, რათა უზრუნველყოფილი იყოს ერთიანი და კოორდინირებული მიდგომა.
• ინვესტიცია R&D-ის ინფრასტრუქტურაში. რესურსების გამოყოფა R&D-ის ინფრასტრუქტურის შესაქმნელად და გასაუმჯობესებლად, მათ შორის კვლევითი ცენტრების, ტექნოლოგიური პარკებისა და ინოვაციების ჰაბების ჩათვლით. ეს ობიექტები შეიძლება იყოს ერთობლივი სივრცე მკვლევარებისთვის, მეწარმეებისთვის და ინდუსტრიის პროფესიონალებისთვის, რათა ერთად იმუშაონ, გაუზიარონ იდეები და განავითარონ ინოვაციური გადაწყვეტილებები.
• კვლევის დაფინანსება და გრანტები. კვლევითი ინიციატივების სახელმწიფო და კერძო დაფინანსების გაზრდა გრანტების, სუბსიდიების და საგადასახადო შეღავათების მეშვეობით. უნდა იყოს ჩამოაყალიბებული კონკურენტული დაფინანსების პროგრამები, რომლებიც მხარს უჭერენ როგორც საბაზისო, ისე გამოყენებით კვლევებს სხვადასხვა სექტორში, რომლებიც წაახალისებენ მკვლევარებს, გამოიკვლიონ ახალი იდეები ეკონომიკური გავლენის პოტენციალით.
• საჯარო და კერძო პარტნიორობა (PPPs). საჭიროა მთავრობას, აკადემიასა და კერძო სექტორს შორის პარტნიორობის ხელის შეწყობა ინოვაციებისა და R&D-ის განვითარების მიზნით. მრეწველობის წარმომადგენლების კვლევით პროექტებში, ტექნოლოგიების გადაცემასა და კვლევის შედეგების კომერციალიზაციაში წაახალისება. PPP-ებს შეუძლიათ ხელი შეუწყონ ცოდნის გაცვლას, დააჩქარონ პროდუქტის განვითარება და ეკონომიკური ზრდის სტიმულირება.
• სტარტაპებისა და მცირე და საშუალო ბიზნესის მხარდაჭერა. მიზანშეწონილია  სტარტაპებისა და ინოვაციურ საქმიანობაში ჩართული მცირე და საშუალო საწარმოებისთვის (SMEs) მიზნობრივი მხარდაჭერის პროგრამების შექმენა. ასეთი პროგრამები მოიცავს გრანტების გაცემას, მენტორობას, ინკუბატორებზე/აქსელერატორებზე წვდომას და ფინანსური დახმარებას, და რაც მიზნად ისახავს სტარტაპებისა და მცირე და საშუალო საწარმოებისთვის ბარიერების გადალახვაში და ბაზარზე ახალი პროდუქტებისა და სერვისების შემოტანაში დახმარების გაწევას.
• ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების (IPR) დაცვა. ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების დაცვის გაძლიერება ეფექტური პატენტის სისტემების, საავტორო უფლებების რეგულაციებისა და სავაჭრო ნიშნების მეშვეობით. სანდო IPR-ის დაცვა ხელს შეუწყობს ინოვაციებს იმ თვალსაზრისით, რომ შემქმნელებსა და გამომგონებლებისათვის თავიანთი პროდუქტიდან სარგებლის მიღება უზრუნველყოფილი იქნება, რაც თავის მხრივ ხელს შეუწყობს R&D ინვესტიციებისთვის ხელსაყრელ გარემოს შექმნას.
• ადამიანური კაპიტალის განვითარება. უნდა განხორციელდეს ინვესტიციები  განათლებასა და უნარების განვითარებაში, რათა ჩამოაყალიბოთ გამოცდილი მუშახელი, რომელსაც შეუძლია ინოვაციების წარმართვა. ჩამოსაყალიბებელია პროგრამები, რომლებიც ხელს უწყობენ STEM (მეცნიერება, ტექნოლოგია, ინჟინერია და მათემატიკა) განათლებას. სწრაფად განვითარებადი ტექნოლოგიების შესანარჩუნებლად აუცილებებლია სწავლების უმაღლესი საფეხურისათვის სტიპენდიების შეთავაზება  და მთელი ცხოვრების მანძილზე სწავლას ხელის შეწყობა.
• საერთაშორისო თანამშრომლობა. საერთაშორისო კვლევით ინსტიტუტებთან, უნივერსიტეტებთან და ორგანიზაციებთან თანამშრომლობის ხელის შეუწყობა. გლობალური ცოდნის ქსელებში წვდომისთვის და უახლესი მოვლენების შესახებ ინფორმაციის მისაღებად საჭიროა ერთობლივ კვლევით პროექტებში, გაცვლით პროგრამებში და ტექნოლოგიების გადაცემის შეთანხმებებში მონაწილეობის მიღება.
• მარეგულირებელი რეფორმები. მარეგულირებელი რეფორმების განხორციელება, რომლებიც შეამცირებს ბიუროკრატიულ ბარიერებს და გაამარტივებს კვლევებს, ინოვაციებსა და ბიზნესის შექმნას. ბიზნეს მეგობრული გარემოს შექმნა, რომელიც წაახალისებს ექსპერიმენტებს, რისკების აღებასა და მეწარმეობას.
• ინოვაციური კულტურის ხელშეწყობა. ინოვაციების კულტურის გააძლიერება, ღონისძიებების, კონკურსებისა და სემინარების ორგანიზებით, რომლებიც ასტიმულირებენ კრეატიულობას და პრობლემების გადაჭრას. ინოვაციური მიღწევების აღიარება და დააჯილდოვება, რათა შთააგონოთ ინდივიდები და ორგანიზაციები, განახორციელონ ინოვაციური იდეები.
• მონაცემთა შეგროვება და ანალიზი. ინოვაციებისა და R&D-თან დაკავშირებული მონაცემების შეგროვებისა და ანალიზისთვის ძლიერი სისტემის ჩამოყალიბება. ძირითადი ინდიკატორები, როგორიცაა პატენტის განაცხადები, კვლევის შედეგები და ტექნოლოგიების მიღება, რეგულარულად უნდა იყოს გაკონტროლებული და შეაფასებული,  პროგრესის თვალყურის დევნისათვის და ინფორმირებული პოლიტიკის გადაწყვეტილებების მისაღებად.
• მდგრადი განვითარების ინტეგრაცია. ინოვაციებისა და R&D ძალისხმევის ინტეგრირება მდგრადი განვითარების ინიციატივებში, გარემოსდაცვითი და სოციალური გამოწვევების გათვალისწინებით. ეკოლოგიურად სუფთა ტექნოლოგიებისა და გადაწყვეტილებების განვითარების წახალისება, რომლებიც ხელს უწყობენ როგორც ეკონომიკურ ზრდას, ასევე გარემოს დაცვას.

ამ რეკომენდაციების განხორციელებით, საქართველოს შეუძლია შექმნას ხელსაყრელი გარემო, რომელიც ავითარებს ინოვაციებს, მხარს უჭერს კვლევასა და განვითარებას და, საბოლოო ჯამში, წარმართავს ეკონომიკურ განვითარებას ახალი ტექნოლოგიების, პროდუქტებისა და სერვისების შექმნის გზით. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ბერულავა გიორგი და მარინა ცუცქირიძე, (2023), “საქართველოს ეკონომიკური განვითარების მიკროეკონომიკური  პრობლემები და საფრთხეები.” თსუ პაატა გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტის სამეცნიერო შრომების კრებული, ტ. XVI, გვ. 175-203
2. ბერულავა გიორგი, (2020), “ინოვაციურ ბიზნესში ინვესტიციების მოზიდვის პრობლემები საქართველოში.” თსუ პ. გუგუშვილის ეკონომიკის ინსტიტუტის სამეცნიერო შრომების კრებული, XIII, გვ. 180-214.
3. Arrow K.J. (1962). Economic Welfare and the Allocation of Resources for Invention. In: Richard R. Nelson, ed. The Rate and Direction of Inventive Activity: Economic and Social Factors. National Bureau of Economic Research. Special Conference Series Vol. 13. Princeton, NJ: Princeton University Press.
4. Bakhtadze L. and S. Danelia (2020). “The Major Determinants of Innovative Environment Formation in Georgia.” Economic Alternatives, 2, pp.243-249.
5. Bengtsson Lars, Charles Edquist, (2022), “Towards a holistic user innovation policy,” International Journal of Innovation Studies, Volume 6, Issue 1, 35-52, https://doi.org/10.1016/j.ijis.2022.02.002.
6. Borrás Susana, Charles Edquist, (2013), “The choice of innovation policy instruments,” Technological Forecasting and Social Change, Volume 80, Issue 8, 1513-1522, https://doi.org/10.1016/j.techfore.2013.03.002.
7. EBRD (2014). EBRD Transition report 2014: Innovation in transition. European Bank for Reconstruction and Development. Available at: http://www.ebrd.com/downloads/research/transition/tr14.pdf. Accessed 20 June 2019.
8. Fagerberg Jan, Martin Srholec, Bart Verspagen, (2010),Chapter 20 - Innovation and Economic Development, Editor(s): Bronwyn H. Hall, Nathan Rosenberg, Handbook of the Economics of Innovation, North-Holland, Volume 2, 833-872, https://doi.org/10.1016/S0169-7218(10)02004-6.
9. Friesenbichler, K., & Peneder, M. R. (2016). Innovation, competition and productivity: Firm-level evidence for Eastern Europe and Central Asia. Economics of Transition, 24 (3), 535-580. http://dx.doi.org/10.1111/ecot.12100
10. Gogokhia, T. & Berulava, G. (2021). “Business environment reforms, innovation and firm productivity in transition economies.” Eurasian Bus Rev. https://doi.org/10.1007/s40821-020-00167-5
11. Griliches, Zvi. (1979), “Issues in Assessing the Contribution of Research and Development to Productivity Growth”, Bell Journal of Economics, 10(1), pp: 92-116.
12. Hall B and Learner J (2010). The Financing of R&D and Innovation. In: Hall BH and Rosenberg N, eds. Handbook of the Economics of Innovation. Elsevier. Amsterdam: 610–638.
13. Hall, B. and J. Mairesse, (2006).  “Empirical Studies of Innovation in the Knowledge Driven Economy: An Introduction,” Economics of Innovation and New Technology, Vol. 15, Issues 4/5, pp: 289-299..
14. Leutert Wendy, (2021), “Innovation through iteration: Policy feedback loops in China’s economic reform,” World Development, Volume 138, 105173, https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2020.105173.
15. Peneder M. (2008). “The problem of private under-investment in innovation: A policy mind map.” Technovation, 28, pp. 518-530.
16. Pérez C (2002). Technological Revolutions and Financial Capital: the Dynamics of Bubbles and Golden Ages. Edward Elgar Publishing. Cheltenham, United Kingdom
17. Schumpeter, J. (1942). Capitalism, Socialism, and Democracy. Harper and Row (reprinted 1960), New York.
18. UNCTAD (2013). “Investing in innovation for development.” Trade and Development Board Investment, Enterprise and Development Commission, Fifth session, Geneva, 29 April–3 May 2013. Available at: https://www.pmo-bc.com/storage/app/uploads/public/5ce/795/dba/5ce795dba596c190438918.pdf. Accessed 20 June 2020.
19. USAID Georgia (2017). Innovation and Technology in Georgia. Annual Report, USAID Governing for Growth (G4G) in Georgia. Available at: https://www.pmo-bc.com/storage/app/uploads/public/ 5ce/795/dba/5ce795 dba596 c190438918.pdf. Accessed 20 June 2020.