∘ მალხაზ ჩიქობავა ∘ თეა ლაზარაშვილი ∘ ნაზირა კაკულია ∘
რატომ ვერ განჭვრიტა მეინსტრიმულმა მაკროეკონომიკამ გლობალური ფინანსური კრიზისი

ანოტაცია. საყოველთაოდ აღიარებით, 2007-2009 წლების გლობალური ფინანსურ-ეკონომიკური კრიზისი ყველაზე უარესი გლობალური ეკონომიკური კრიზისია 1930-იანი წლების დიდი დეპრესიის შემდეგ; ორივე შემთხვევაში, ეკონომიკური ვარდნა თანდაყოლილი იყო მძიმე ფინანსური კრიზისით, ორივე კრიზისი შეეხო მსოფლიოს დიდ ნაწილს და ორივე შემთხვევაში დედამიწის დიდმა ნაწილმა თავი დააღწია მას. ყველაზე მეტად აღსანიშნავია, რომ საბჭოთა კავშირისთვის დიდი გავლენა არ მოუხდენია 1930-იანი წლების დეპრესიას, ხოლო გლობალურ ფინანსურ კრიზისს ძლიერი გავლენა არ მოუხდენია ჩინეთის ეკონომიკურ ზრდაზე 2000-იანი წლების ბოლოს.

დიდი დეპრესიის დაწყებამდე ზოგიერთი ეკონომისტი, განსაკუთრებით ვებლენი (1919), გვაფრთხილებდნენ კრიზისის მოახლოებაზე. ორთოდოქსი ეკონომისტები, მათ შორის, ირვინგ ფიშერი, არ ეთანხმებოდნენ ამ აზრს. თვით დიდი დეპრესიის დაწყების შემდეგ ორთოდოქს ეკონომისტებს მხოლოდ უმნიშვნელო სასარგებლო პოლიტიკური რჩევები ჰქონდათ. ინგლისელი ეკონომისტი არტურ პიგუ ამტკიცებდა, რომ ხელფასების შემცირება უმუშევრობას შეამცირებდა, ხოლო ენდრიუ მელონი, აშშ-ის ბანკირი და ხაზინის მდივანი, მიესალმა „ლიკვიდაციას“, როგორც აღდგენისკენ მიმავალ გზას. მეინსტრიმულმა ეკონომისტებმა ვერ შეძლეს მოსალოდნელი გლობალური ფინანსური კრიზისის განჭვრეტა.

მოცემულ ნაშრომში განვიხილავთ მიზეზებს, რის გამოც მეინსტრიმული ეკონომისტების უმრავლესობა გაოცებულნი დარჩნენ, როდესაც მსოფლიოს თავს დაატყდა გლობალური ფინანსური კრიზისი. რეტროსპექტივაში გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ მხოლოდ რამდენიმე მეინსტრიმულმა ეკონომისტმა იწინასწარმეტყველა კრიზისი. ციკლებისადმი მათი მიდგომა ემყარება კაპიტალისტური ეკონომიკის დინამიკის ფუნდამენტურ გაუგებრობას. საუკეთესო შემთხვევაში, მათი თეორია მიესადაგება სამყაროს, სადაც ფული ნეიტრალურია და სადაც ეკონომიკური სისტემის შიდა დინამიკა მას წონასწორობისკენ უბიძგებს.

საკვანძო ტერმინები: ციკლები, კრიზისი, ორთოდოქსული და ჰეტეროდოქსული პარადიგმები, ცენტრალური ბანკი, მთავრობა, ხაზინა, სრული დასაქმება. 

* * *

როგორც ცნობილია, ეკონომიკის ციკლური განვითარების ორთოდოქსულ და ჰეტეროდოქსულ თეორიებს შორის ორი ძირითადი განსხვავებაა. პირველი, ორთოდოქსული მიდგომები, ზოგადად, ადანაშაულებენ ეგზოგენურ ფაქტორებს, როგორიცაა გარე „შოკი“ ან პოლიტიკის „სიურპრიზი“ იმ ციკლში, რომელიც აშორებს ეკონომიკას მის „ბუნებრივ“ წონასწორობას. შემდეგ, ენდოგენური საბაზრო ძალები ეკონომიკას აბრუნებენ წონასწორობის მდგომარეობაში. რეალური საქმიანი ციკლის თეორია გამონაკლისია, რადგან მიიჩნევს, რომ ეკონომიკა ყოველთვის იმყოფება წონასწორობაში, ხოლო ტექნოლოგიური „შოკები“ ის მამოძრავებელი ძალაა, რომელიც ეკონომიკას გადააადგილებს ახალი წონასწორული ზრდის ტრაექტორიით. მეორე, ციკლი თავისი არსით არ წარმოადგენს მონეტარულ ან ფინანსურ ფენომენს.

მართალია, ზოგიერთი ორთოდოქსული მიდგომა, როგორიცაა ფრიდმანის მონეტარიზმი და ლუკასის ახალი კლასიკური თეორია, ადანაშაულებს მონეტარულ „სიურპრიზებს“ ციკლში, ფულის ნორმალური როლი ორთოდოქსულ თეორიაში მხოლოდ ნომინალური ღირებულებების განსაზღვრაა, რის გამოც ის „ნეიტრალურია“. მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეკონომიკური აგენტები უშვებენ შეცდომებს, ფული დროებით არანეიტრალური ხდება. ეს არის ის მოკლევადიანი არანეიტრალურობა, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს საქმიანი ციკლი (მიტჩელი, 2025).

ამის საპირისპიროდ, ჰეტეროდოქსული თეორიების უმეტესობაში, ციკლი არის ენდოგენური, სადაც ფული და ფინანსები მთავარ როლს თამაშობენ. როგორც გამოჩენილი ნეოკეინზიანელი ეკონომისტი - ჰაიმან მინსკი ამბობდა, ბიზნესციკლი ფინანსური ციკლია. კეინზის შემდეგ, მრავალი ჰეტეროდოქსი ეკონომისტი ამტკიცებს, რომ კაპიტალიზმის ციკლური ბუნება წარმოიქმნება იმის გამო, რომ ეკონომიკა ორგანიზებულია ფულის შოვნის გარშემო. ფული შეუძლებელია ოდესმე იყოს ნეიტრალური, რადგან კაპიტალიზმის მიზანი „მეტი ფულია“. როდესაც კაპიტალისტები განიცდიან ფულადი მოგების მიღების პრობლემებს, ან, თუნდაც, მათ რომ ჰქონდეთ მოლოდინი იმისა, რომ შეიძლება წარმოიქმნას პრობლემები, ეკონომიკური ზრდა შეიძლება შეფერხდეს. ეს აღრმავებს სირთულეს, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ არსებობს ფულადი დავალიანებები, რომლებიც უნდა დაიფაროს ფულადი შემოსავლების ხარჯზე. 

მინსკი ამტკიცებდა, რომ კაპიტალიზმი ფინანსური სისტემაა, რომელშიც არსებობს ფინანსური ვალდებულებების რთული ქსელი. თუ ადგილი აქვს ამ ვალდებულებებიდან ერთ-ერთის დარღვევას, მაგალითად, თუ ერთი მოვალე ვერ ასრულებს თავის ვალდებულებას, მას შეუძლია სხვა მოვალის ბანკროტობის გამოწვევა, რომელიც იმედოვნებდა გადახდების მიღებას ამჟამად წარუმატებელი ეკონომიკური სუბიექტისგან. მიუხედავად იმისა, რომ ციკლურ ვარდნას ყოველთვის არ ახლავს ფინანსური კრიზისი (და პირიქით), ის ვარდნა, რომელსაც თან ახლავს ფინანსური კრიზისი, როგორც წესი, უფრო უარესია. 

მას შემდეგ, რაც გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა გაანადგურა მსოფლიო ეკონომიკის დიდი ნაწილი, ინგლისის დედოფალმა მრავლისმიმანიშნებლად ჰკითხა თავის ეკონომიკურ მრჩეველებს, რატომ ვერ განჭვრიტა ვერც ერთმა მათგანმა კრიზისი. ირონია მდგომარეობდა იმაში, რომ მეინსტრიმის მრავალი წარმომადგენელი სინამდვილეში ზეიმობდა იმას, რომ აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის თავმჯდომარემ ბენ ბერნანკემ 2004 წელს „დიად მოდერაციას“ ეკონომიკური სტაბილურობის ახალი ოქროს ხანა უწოდა (Bernanke, 2004). ისინი აცხადებდნენ, რომ კრიზისები რამდენიმე მიზეზის გამო ნაკლებად სავარაუდო გახდა.

ცენტრალური ბანკის წარმომადგენლები უფრო მეტად იყვნენ კონცენტრირებულნი ინფლაციის წინააღმდეგ ბრძოლაზე და ბაზრებთან კომუნიკაციის ახალი სტრატეგია მიიღეს, რომელიც აძლიერებდა ბაზრის ნდობას პოლიტიკის შემქმნელთა ქმედებებში. დაბალმა ინფლაციამ მთელ მსოფლიოში, სავარაუდოდ, ხელი შეუწყო უფრო სტაბილურ ეკონომიკურ ზრდას. თავის მხრივ, ბაზრებმა შექმნეს სხვადასხვა ფინანსური ინოვაციები, რომლებიც ამცირებდნენ რისკს და დარჩენილ რისკს უნაწილებდნენ იმ მონაწილეებს, რომლებსაც შეეძლოთ მისი მართვა. ასეთი ინოვაციების მაგალითები მოიცავდა დერივატივების გამოყენებას რისკების ჰეჯირების მიზნით, როგორიცაა საპროცენტო განაკვეთის რისკი და გაცვლითი კურსის რისკი, სეკურიტიზაცია, რამაც რისკი გაიტანა საბანკო სისტემიდან და საკრედიტო დეფოლტის სვოპ „დაზღვევა“.

კაპიტალის გლობალიზებულმა ბაზრებმა შესაძლებელი გახადა პორტფელების დივერსიფიკაცია, ასევე, დივერსიფიცირებული მიწოდების ჯაჭვები, რომლებიც იცავდა კორპორაციებს იდიოსინკრატული რისკებისგან (მაგალითად, დაწყებული მიწისძვრებიდან, რომლებმაც შეიძლება გაანადგურონ ქარხანა და დამთავრებული გაფიცული ადგილობრივი პროფკავშირებით). საბოლოოდ, ახალმა მათემატიკურმა ალგორითმებმა და ელვისებურმა სწრაფმა გამოთვლებმა რისკის უფრო ზუსტად განსაზღვრა შესაძლებელი გახადა (მიტჩელი, 2025).

გარდა ამისა, თუ ყველა ეს სიახლე ვერ შეძლებდა ბაზრების დაცვას კრიზისისგან, ითვლებოდა, რომ ცენტრალური ბანკების მმართველები სწრაფად მოახდენდნენ ინტერვენციას ბაზრების გადასარჩენად. ბაზრის მონაწილეების მხრიდან განსაკუთრებულმა რწმენამ ცენტრალური ბანკების ძლევამოსილებისა და სიბრძნის მიმართ, განსაკუთრებით აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის, ინგლისის ბანკისა და ევროპული ცენტრალური ბანკის მიმართ, ისინი დაარწმუნა იმაში, რომ კრიზისის რისკი იყო საკმაოდ მცირე.

ყველა მიმართავდა „გრინსპენის გზას“, რომელიც მდგომარეობდა იმაში, რომ ალან გრინსპენი, ფედერალური სარეზერვო სისტემის თავმჯდომარე 1987 წლიდან 2006 წლამდე, ახდენდა ვარდნის რისკების უმრავლესობის აღმოფხვრას სამაშველოდ მისვლით, როდესაც რომელიმე ბაზარი დაბრკოლდებოდა. ეს წარმოადგენდა წინადადებას „გერბი - მე ვიგებ, საფასური - შენ აგებ“, რომლის თანახმადაც გრინსპენმა ეფექტიანად მოახდინა „ნებისმიერი დანაკარგების სოციალიზაცია და მოგების პრივატიზაცია“ და წაახალისა გადაჭარბებული რისკები. ეჭვგარეშეა, რომ ეს აღქმა ფინანსურ ბაზრებზე ეიფორიულ მოლოდინებს უწყობდა ხელს.

გლობალური ფინანსური კრიზისის შემდეგ, აშშ-ის მთავრობამ განახორციელა კვლევა, რათა გაერკვია კრახის მიზეზები. 2009 წლის მაისში შეიქმნა ფინანსური კრიზისის საგამოძიებო კომისია (), რომელმაც თავისი ანგარიში 2011 წელს გამოაქვეყნა. ანგარიშში დამაჯერებლადაა დამტკიცებული, რომ შესაძლებელი იყო კრიზისის განჭვრეტა და თავიდან აცილება. ეს არ ყოფილა სერიოზული, თუ არა ნაკლებად სავარაუდო „შოკის“ შედეგი. პირიქით, ეს გამოწვეული იყო უმსხვილესი გლობალური ბანკების მარცხით, რომ არ მოიქცნენ სწორად, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი მოქმედებდნენ „სახელმწიფო მმართველების“ (სამთავრობო საბანკო მარეგულირებლებისა და ზედამხედველების) ცხვირწინ (მიტჩელი, 2025).

ამ შესანიშნავი ანგარიშის თანახმად, გლობალური ფინანსური კრიზისი წარმოადგენდა კორპორაციული მმართველობისა და რისკების მართვის დარამატულ წარუმატებლობას, რომელიც, დიდწილად, გამოწვეული იყო ბანკების მიერ ვაჭრობასა და ფინანსური ბალანსების სწრაფ ზრდაზე (ფაქტობრივად, აზარტულ თამაშზე) დაუსაბუთებელი და უგუნური ფოკუსირებით. ამავდროულად, სამთავრობო პოლიტიკის გამტარებლები და მარეგულირებელი ორგანოები მუდმივად მოითხოვდნენ დერეგულირებას და ზედამხედველობის გაუქმებას „თვითრეგულირებისა“ და „თვითკონტროლის“ სასარგებლოდ. ამ სახიფათო კომბინაციამ გამოიწვია კრიზისი, ნათქვამია მოხსენებაში.

მიუხედავად იმისა, რომ მოხსენება „ვინაობებს ასახელებს“ და არასასურველი პრაქტიკების იდენტიფიცირებას ახდენს, არსებობს ცუდი ადამიანების ფინანსურ პრაქტიკასა და მოვლენებზე ფოკუსირების გარკვეული საშიშროება.

კრიზისი განჭვრიტეს ბაზრის ზოგიერთმა მონაწილეებმა, მათ შორის, -ის თანამშრომლებმა და ზოგიერთმა ჰეტეროდოქსული მიმდინარეობის ეკონომისტმა. მეორე მხრივ, რატომ განჭვრიტეს ორთოდოქსული მიმდინარეობის მცირედმა ეკონომისტებმა ეს? თავმჯდომარემ ალან გრინსპენმა ლაკონური პასუხი გასცა, როდესაც ის აშშ-ის კონგრესში მკაცრად დაკითხეს. ეკონომიკის ფუნქციონირების მისი მოდელი მცდარი იყო. ორთოდოქსი ეკონომისტების უმრავლესობის მსგავსად, გრინსპენიც თვლიდა, რომ თავისუფალი ბაზრები გაწონასწორდებოდნენ.

ის თვლიდა, რომ ბაზრის „უხილავი ხელი“ რაციონალურ ადამიანებს წარმართავს, რათა მაქსიმალურად გაზარდონ საკუთარი ინდივიდუალური სარგებლიანობა და ამით ისინი მაქსიმალურად ზრდიან სოციალურ კეთილდღეობას. ამ თვალსაზრისით ითვლებოდა, რომ ირაციონალური იქნებოდა ბანკების მიერ სესხების გაცემა, რომლებსაც მსესხებლები ვერ დაფარავდნენ. საინვესტიციო ბანკები არ დადებდნენ ფსონს საკუთარი კლიენტების წინააღმდეგ.

შესაბამისად, ბაზრის მონაწილეები არ აიღებდნენ თავიანთ თავზე ზედმეტ რისკს, ანუ არ გახსნიდნენ პოზიციებს აქტივებში უარყოფითი უკუგების რისკის ალტერნატივით. გარდა ამისა, რაციონალური ეკონომიკური აგენტები არ აიღებდნენ საკუთარ თავზე სასესხო საშუალებების ჭარბ წილს (ლევერიჯს) ან უკიდურესად არალიკვიდურ პოზიციებს. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი პირის მხრიდან შეიძლება არსებობდეს არაკეთილსინდისიერი და არაგონივრული ქცევა, ითვლებოდა, რომ ბაზარი მათ დასჯიდა და აღმოფხვრიდა მათ ნაკლებად წარმატებულ სტრატეგიებს.

როგორც თავმჯდომარე გრინსპენმა აღიარა, ასეთი მსოფლმხედველობა მცდარი იყო. „უხილავმა ხელმა“ ფინანსურ სისტემებს უბიძგა ცუდი სესხების გაცემისკენ, საკუთარი კლიენტების წინააღმდეგ ფსონის დადებისკენ, გადაჭარბებული რისკების აღებისკენ და ლევერიჯის გაზრდისკენ, ლიკვიდურობის იმ დონემდე შემცირებასთან ერთად, რომ ზარალის მცირედ ტალღას შეეძლო მთელი ფინანსური სისტემისთვის საფრთხის შექმნა. გრინსპენი იყო პრაქტიკოსი და პოლიტიკის შემქმნელი და არა აკადემიური ეკონომისტი. კრიზისამდე ის ყოველდღიურად ეხებოდა ფინანსური ბაზრების მონაცემებსა და მონაწილეებს. და მაინც, ის მაინც ცდებოდა, რადგანაც თავადვე აღიარა, რომ მისი თავისუფალი ბაზრის იდეოლოგია მცდარი იყო. ეს იძლეოდა რეალური სამყაროს ინფორმაციის არასწორ ინტერპრეტაციას, რომელსაც ის ამუშავებდა (მიტჩელი, 2025).

მეინსტრიმის ეკონომისტები დიდწილად იზიარებენ იგივე იდეოლოგიას, მაგრამ მათ გაცილებით ნაკლები იციან რეალური სამყაროს ფინანსური ინსტიტუტების შესახებ. მათი თეორიული კონსტრუქციის დიდი ნაწილი არც კი უშვებს იმის შესაძლებლობას, რომ ფინანსური ინსტიტუტის მსგავსი რამ არსებობდეს რეალურ სამყაროში. მრავალ მათ მოდელში საერთოდ არ არის ფული.

მოკლედ შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ მთავარი ორთოდოქსული აზრის სკოლების ძირითადი ხედვები:

• ფული მნიშვნელოვანწილად დაყვანილია გაცვლის საშუალებამდე;
• ფინანსური ინსტიტუტები უბრალოდ, როგორც შუამავლები, მეანაბრეთა დანაზოგებს სესხად აძლევენ მსესხებლებს, რომლებსაც სურთ ქარხნებსა და აღჭურვილობაში ინვესტიციების დაფინანსება;
• არ არსებობს გაურკვევლობა მომავლის შესახებ, არსებობს მხოლოდ რისკი ალბათობის ცნობილი განაწილებით.
• ის, ვინც მიდის რისკზე, ჯილდოვდება უფრო მაღალი მოგებით, რომელიც საკმარისია დამატებითი რისკის საკომპენსაციოდ.
• მათემატიკურად მკაცრი მოდელები (დინამიკურ-სტოქასტიკური ზოგადი წონასწორობა, ) გულისხმობს, რომ არავინ განიცდის დეფოლტს.

ეს ის მოდელებია, რომლებსაც ახლაც კი ყველაზე განვითარებული კაპიტალისტური ეკონომიკის ცენტრალური ბანკები იყენებენ (მიტჩელი, 2025).

თუმცა, მიუხედავად მათი წარუმატებლობისა, მეინსტრიმის ეკონომისტები და ცენტრალური ბანკები უწინდებურად იყენებენ ეკონომიკურ მოდელებს, რომლებიც გულისხმობს, რომ ყველა მსესხებელი ყოველთვის ფარავს ყველა ვალს მათი დაფარვის ვადის დადგომის კვალობაზე. ასეთ სამყაროში აზრი არ აქვს საკრედიტო რისკის შეფასებას, რადგან ყველა მსესხებელი ერთნაირად კრედიტუნარიანია. გლობალური ფინანსური კრიზისის მსგავსი კრიზისი, ფაქტობრივად, შეუძლებელი უნდა იყოს. გასაკვირი არ არის, რომ პოლიტიკოსებმა და მეცნიერ-ეკონომისტებმა, რომლებმაც ეს მოდელები შექმნეს, ვერ შეძლეს მოახლოებული კრიზისის განჭვრეტა.

მას შემდეგ, რაც აშშ-ში დაიწყო კრიზისი, ზოგიერთმა წამყვანმა ეკონომისტმა დაიწყო იმის მტკიცება, რომ პრობლემა აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მიერ იქნა გამოწვეული, რადგან მან მეტისმეტად დიდხანს დატოვა საპროცენტო განაკვეთები ძალზე დაბალ დონეზე, რამაც გამოიწვია ეკონომიკის გადახურება. რეალობა ისეთია, რომ აშშ-ის ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ მკვეთრად გაზარდა განაკვეთები 2004 წლიდან, მიუხედავად იმისა, რომ მცირედი მტკიცებულება არსებობდა ინფლაციისა და უმუშევრობის ვარდნაზე ისეთ დაბალ დონემდე, რომელსაც შეეძლო გამოეწვია ხელფასების სწრაფი ზრდა. განაკვეთების აღნიშნულ ზრდას ჰქონდა მცირედი უშუალო ეფექტი. სინამდვილეში, აშშ-ში უძრავი ქონებისა და საქონლის ბაზრებზე ბუშტების ყველაზე უარესი ექსცესები მას შემდეგ მოხდა, როცა აშშ-ის ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ გაზარდა საპროცენტო განაკვეთები.

ყოველ შემთხვევაში, მეინსტრიმის მრავალი ეკონომისტი ისევე, როგორც აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის ზოგიერთი მკვლევარი, საერთოდ უარყოფდნენ ბუშტების პრობლემის არსებობას. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ მაშინაც კი, თუ აქტივების ბაზრებზე პრობლემები იარსებებდა, აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მოვალეობაში სულაც არ შედიოდა ფინანსური ბაზრის მილიონობით მონაწილეთა შეხედულების უარყოფა. ამგვარად, თუ ეს მონაწილეები ოპტიმისტურად იყვნენ განწყობილნი და კრიტიკულად ვერ აფასებდნენ უძრავ ქონებასა და საქონლის ფასებს, მმართველთა საბჭოს, რომელიც იმყოფება ვაშინგტონში, არ ჰქონდა უფლება შეეზღუდა მათი აქტივობა. მართალია, ამ საბჭოს ზოგიერთ წევრს ფარულად აწუხებდა აქტივების ბაზრებზე ექსცესები, აშშ-ის ფედერალურ რეზერვს საჯაროდ თავი ისე ეჭირა, რომ ის მიჰყვებოდა ახალი თავმჯდომარის „დიადი მოდერაციის“ ხაზს (მიტჩელი, 2025).

ჩვენ უკვე ვიცით, რომ როცა კრიზისი დაიწყო, აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემა გაკვირვებული იყო და ასეთად რჩებოდა მომდევნო თვეებისა და წლების განმავლობაში ინსტიტუტიდან ინსტიტუტამდე, ერთი ფინანსური ბაზრიდან მეორემდე და, საბოლოოდ, მთელს მსოფლიოში პრობლემების გავრცელების კვალობაზე.

აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემა საბოლოოდ იძულებული გახდა გაეცა სესხები 29 ტრლნ დოლარის ოდენობით გლობალური ფინანსური სისტემის მხარდასაჭერად. ეს თანხა თითქმის წარმოუდგენელი სიდიდისაა და, რა თქმა უნდა, არასოდეს ყოფილა გათვალისწინებული პოლიტიკოსების ან აკადემიური ეკონომისტების მიერ. 

ყველაზე მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ამ სესხებს თითქმის არაფერი ჰქონდა საერთო ფულის, როგორც გაცვლის საშუალების დაცვასთან. ის აუცილებელი იყო ფინანსური ვალის ფინანსური ვალითვე გადასაფარად, რომელიც აკავშირებდა ფინანსური ინსტიტუტების ბალანსებს, რომლებიც შედგებოდა როგორც რეგულირებადი, ასევე არარეგულირებადი ჩრდილოვანი ბანკებისგან.

მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი კრიზისში ადანაშაულებს ლიკვიდურობასთან დაკავშირებულ პრობლემებს, ლიკვიდურობის კრიზისი არ ყოფილა ირაციონალური საბანკო პანიკის შედეგი, არამედ ასახავდა ფინანსური ინსტიტუტების გადახდისუუნარობის ზუსტ შეფასებას. ეს, თავის მხრივ, შეიძლება აიხსნას დაკრედიტების სტანდარტების კატასტროფული შემცირებითა და საყოველთაოდ გავრცელებული თაღლითობით.

მას შემდეგ, რაც ფინანსურმა ინსტიტუტებმა ეჭვი შეიტანეს ერთმანეთის გადახდისუნარიანობაში, მათ უარი თქვეს ერთმანეთის ვალდებულებების ფლობაზე. ამგვარად, მეანაბრეების მიერ პროვოცირებული საბანკო პანიკის ნაცვლად, ეკონომიკაში მოხდა ფინანსური ინსტიტუტების ერთმანეთზე პანიკური შეტევა. სწორედ ამიტომ, აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მიერ მთლიანი დაკრედიტება რამდენჯერმე მეტი იყო, ვიდრე ყველა ბანკში არსებული დოლარებში დეპოზიტების ჯამი.

მე-19 საუკუნეში ბეგჰოტი (1873) ამტკიცებდა, რომ კრიზისის დროს ცენტრალურმა ბანკმა შეუზღუდავად უნდა გასცეს სესხები; ანუ განახორიცელოს ე.წ. ბოლო ინსტანციის კრედიტორის ოპერაცია. მან აღიარა, რომ მას შემდეგ, რაც ბანკებიდან მასობრივად ხდება დეპოზიტების გატანა, მხოლოდ ცენტრალურ ბანკს შეუძლია მისი შეჩერება და ის ამას შეძლებს რეზერვების სესხად გაცემით, რათა ბანკებმა შეძლონ საკუთარი ვალდებულებების ცენტრალური ბანკის მიმართ ვალდებულებებში კონვერტირება.

დეპოზიტური საბანკო საქმიანობის განვითარების შემდეგ, ბანკებმა დადეს პირობა, რომ გამოისყიდიდნენ თავიანთ დეპოზიტებს ცენტრალური ბანკის ბანკნოტებით ან ცენტრალური ბანკის რეზერვებით მოთხოვნამდე. ეს კიდევ ერთხელ ნიშნავდა, რომ ცენტრალურ ბანკს უნდა გაესესხა ან ბანკნოტები, ან რეზერვები მოთხოვნამდე, პანიკის შესაჩერებლად. თუ ეს ასე არ მოხდებოდა, მაშინ პანიკა გავრცელდებოდა მთელ საბანკო სისტემაზე, რადგან კერძო ბანკის ნიშნების ან კერძო ბანკის დეპოზიტების მფლობელები მოითხოვდნენ ნაღდ ფულს, ანუ ცენტრალური ბანკის ნიშნებს.

საგადახდო სისტემა შეფერხდება, თუ ცენტრალური ბანკი უარს იტყვის ამის გაკეთებაზე, რადგან არცერთი ბანკი არ მიიღებს სხვა ბანკის ვალდებულებას, თუ მას აქვს შიში იმისა, რომ ის ვერ შეძლებს ცენტრალური ბანკის საკმარისი ბანკნოტების მიღებას თავისი საკუთარი ვალდებულებების დასაფარად. ვერც ერთი ბანკი ვერ შეძლებს გადაურჩეს თავის ვალდებულებებზე პანიკურ შეტევას, როცა მეანაბრეები ან ბანკნოტების მფლობელები მოითხოვენ ნაღდ ფულს გამოსასყიდად, ასე რომ, პანიკა გავრცელდება ბანკიდან ბანკზე.

1930-იან წლებში აშშ-ში შეიქმნა დეპოზიტების დაზღვევა და ცენტრალურმა ბანკმა პირობა დადო, რომ ყოველთვის იმოქმედებდა, როგორც ბოლო ინსტანციის კრედიტორი. ამან დაიცვა საგადახდო სისტემა და აღკვეთა საბანკო პანიკები. მიუხედავად გლობალური ფინანსური კრიზისის მკაცრი ბუნებისა, ასევე, მრავალი უმსხვილესი ბანკის შესაძლო გადახდისუუნარობისა, აშშ-ში დაზღვეულ დეპოზიტებზე პანიკურ შეტევებს ადგილი არ ჰქონია.   

2007 წლის სექტემბერში ადგილი ჰქონდა პანიკურ შეტევას გაერთიანებული სამეფოს  ბანკზე. ეს დაკავშირებული იყო იმასთან, რომ ინგლისის ბანკმა დაზღვევა შესთავაზა დაზღვეული დეპოზიტების ღირებულების 90 პროცენტს. რა თქმა უნდა, არცერთ მეანაბრეს არ სურდა თავისი ანაბრის ათი პროცენტის დაკარგვა, ამიტომ, როცა კრიზისმა იფეთქა, მეანაბრეები კეთილგონივრულად ცდილობდნენ ანაბრების გატანას. გაერთიანებულ სამეფოს უნდა გაეზარდა დაზღვევა 100 პროცენტამდე, რათა შეეჩერებინა პანიკა. რუდის მთავრობამ ავსტრალიაში 2008 წლის ოქტომბერში შემოიღო დეპოზიტების გარანტირების სქემა, რომელმაც ოთხი მსხვილი ბანკი გადაარჩინა გადახდისუუნარობისგან, უზრუნველყო რა მათთვის ფონდებისადმი მუდმივი წვდომა საბითუმო ბაზრებზე საკუთარი ვალდებულებების დასაფარად. 

თუმცა, ადგილი ჰქონდა პანიკურ შეტევებს არასადეპოზიტო ვალდებულებებზე, რომლებიც გამოშვებული იყო ბანკებისა და ჩრდილოვანი ბანკების მიერ და არ იყო დაცული აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მიერ. ამგვარად, პრობლემები იყო ფინანსური სისტემის პერიფერიებში, აქტივობებსა და აქტივებზე, რომლებიც იგნორირებული იყო მეინსტრიმის მაკროეკონომისტების მიერ.

მეინსტრიმის ეკონომისტები, ზოგადად, არ ითვალისწინებდნენ ფინანსური სისტემის სირთულეს. თუ მათ მოდელებში ხდებოდა ფულის ჩართვა, ის ძალიან მარტივ ფორმას იღებდა: ან როგორც ქაღალდის ფული, გამოშვებული მთავრობის მიერ, ან როგორც დეპოზიტური ფული, რომელიც გამოშვებული იყო კონვერტაციისათვის განკუთვნილი ფიატური ფული რეზერვების ჯერადად.

ამ მოდელებში ნაგულისხმევია, რომ ფირმები ახდენენ ინვესტიციების დაფინანსებას ან უშუალოდ მოგების, კრედიტების, ან ჩვეულებრივი აქციების გაყიდვის ხარჯზე. 1950-იანი წლების ბოლოდან მოყოლებული, ორთოდოქსული თეორიების უმრავლესობა თვლიდა, რომ მნიშვნელობა არ ჰქონდა, ამ სამი ალტერნატივიდან რომელი გამოიყენებოდა. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონოდა, ჰქონდათ თუ არა ფირმებს ვალი ან სარგებლობდნენ თუ არა ისინი საკუთარი საშუალებებით თავიანთი ხარჯების დასაფინანსებლად. ის, ასევე, შეიძლება გავრცელდეს შინამეურნეობებზეც ისე, რომ ვალს ნამდვილად არ აქვს მნიშვნელობა.  

ზემოთქმულიდან გავიხსენოთ, რომ ყველაზე მკაცრი ორთოდოქსული მოდელები იმასაც კი გულისხმობს, რომ დეფოლტი არასოდეს ხდება, რაც შეესაბამება მათ მოსაზრებას, რომ მნიშვნელობა არ აქვს, ეს შინამეურნეობაა თუ ფირმა, რომელსაც ვალი აქვს. როდესაც ეკონომიკური აგენტები იღებენ ვალს, ეს მათ საშუალებას აძლევს ოპტიმალურად გაანაწილონ ხარჯები დროში ისე, რომ შემოსავლის მიღება არ იყოს სინქრონიზებული სასურველ ხარჯებთან. მნიშვნელოვანი მხოლოდ ისაა, რომ ცხოვრების განმავლობაში ხარჯი და შემოსავალი თანაბარია. 

მაშასადამე, მეინსტრიმის ეკონომისტები დიდად არ იყვნენ შეშფოთებულნი შინამეურნეობების, არასაფინანსო კორპორაციებისა და ფინანსური ინსტიტუტების ვალის -სთან მზარდი თანაფარდობით. მართლაც, მათ წარმოადგინეს დემოგრაფიული მიზეზები, ასევე, ტენდენციების სხვა ახსნა, რითაც ხსნიან ვალების ზრდას, როგორც რაციონალურ (და უსაფრთხო) გზას დროში ხარჯვის ნაკადების მოსასწორებლად. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ მათ ვერ შენიშნეს რაიმე შემაშფოთებელი კრიზისის წინ.

ვინ განჭვრიტა გლობალური ფინანსური კრიზისი და რატომ?

ბეზემერმა (2009) აღმოაჩინა, რომ ეკონომისტებმა, რომლებიც მიჰყვებოდნენ ორთოდოქსულ, წონასწორობის მიდგომას, ვერ განჭვრიტეს კრიზისი. გარდა ამისა, მათ ამის განჭვრეტა არ შეეძლოთ, რადგან ან უგულებელყვეს ფინანსური ინოვაციები, რომლებმაც თავიანთი წვლილი შეიტანეს კრიზისის წარმოქმნაში, ან ინოვაციებს განიხილავდნენ, როგორც რისკის შემცირების მექანიზმებს, რომლებსაც შეეძლოთ ფინანსური სისტემის გამძლეობის ამაღლება (Bezemer, 2009).

ბეზემერმა შეარჩია ეკონომისტთა ათეული, რომლებმაც იწინასწარმეტყველეს კრიზისი, ზოგიერთმა ჯერ კიდევ 1990-იანი წლების შუა ხანებში და სწორად განჭვრიტეს პრობლემების ბუნება, რამაც ის შექმნა. მათ უარყვეს წონასწორობის კონცეფცია და ამის ნაცვლად გაიზიარეს წრიული ნაკადის მიდგომა, რომელშიც მარაგები და ნაკადები თანმიმდევრულად განიხილება. ეს ეკონომისტები ხაზს უსვამდნენ ბუღალტრული იდენტობის მნიშვნელობას და არა წონასწორობას, რომელიც ემყარება წონასწორობის მიღწევის საბაზრო უნარს. მათ, ასევე, მკაფიოდ მოახდინეს ფინანსური სისტემის მოდელირება „რეალური“ ეკონომისგან განცალკევებით. საბოლოოდ, მათ დაუშვეს კეინზიანური განუსაზღვრელობა და არ გაიზიარეს მაოპტიმიზირებელი აგენტები, რომელთაც უწევთ მხოლოდ ცნობილ ალბათობებთან, ანუ რისკთან გამკლავება (Bezemer, 2009). 

ფინანსური არასტაბილურობის მიმართ ჰაიმან მინსკის მიდგომაზე დაყრდნობით, ზოგიერთმა ეკონომისტმა ყურადღება გაამახვილა ფინანსური სექტორის მზარდ სიმყიფეზე. 1990-იანი წლების დასაწყისში მინსკიმ გამოიყენა „ეტაპობრივი“ მიდგომა ფინანსური სისტემის გრძელვადიანი ტრანსფორმაციის აღსაწერად მე-19 საუკუნის ბოლოდან (Wray, 2009). ის ამტკიცებდა, რომ კაპიტალიზმმა დაახლოებით ასი წლის განმავლობაში სამი ძირითადი ეტაპი გაიარა.

მე-20 საუკუნის დასაწყისში „ფინანსურმა კაპიტალიზმმა“ მოიპოვა მნიშვნელობა. მასში დომინირებდა საინვესტიციო ბანკები, რომლებიც აფინანსებდნენ კორპორაციებს. მაგრამ, 1920-იანი წლების ბოლოდან ისინი, ძირითადად, ახდენდნენ დაფინანსებას სპეკულაციურ ფინანსურ აქტივებში, განსაკუთრებით თავად საინვესტიციო ბანკების შვილობილი ტრესტების მიერ გამოშვებულ აქციებში.

ეს იყო ცოტა მეტი, ვიდრე პირამიდული სქემები.სპეკულაციები ხდებოდა პრაქტიკულად უსარგებლო აქციებში, რომელიც ძალზე წააგავდა პონცის ან თანამედროვე ბერნი მედოფის სამარცხვინო სქემებს. -მა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა თაღლითობებში.

მინსკის შეხედულებით, დიდმა დეპრესიამ დაასრულა ფინანსური კაპიტალიზმის სტადია და გზა გაუხსნა ბევრად უფრო სტაბილურ ერას ფინანსური სექტორის რეფორმებით ახალი კურსის ფარგლებში, აგრეთვე ფედერალური მთავრობის გაცილებით მეტ როლს ეკონომიკის მართვაში. მან ამას უწოდა „მმართველობითი კეთილდღეობის სახელმწიფო“ კაპიტალიზმი, რომელშიც „დიდმა ბანკმა“ (აშშ-ის ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ) და „დიდმა მთავრობამ“ (ხაზინამ) უზრუნველყვეს სტაბილური ეკონომიკური ზრდა, მაღალი დასაქმება, ხელფასების ზრდა და შემოსავლების უთანაბრობის შემცირება.

აშშ შევიდა თავის ეკონომიკურ „ოქროს ხანაში“, რომელიც გაგრძელდა მეორე მსოფლიო ომის დასრულებიდან 1970-იან წლებამდე. მიუხედავად იმისა, რომ მინსკის ნაშრომი ფოკუსირებული იყო შეერთებულ შტატებზე, მისი ანალიზის დიდი ნაწილი, ასევე, ეხება სხვა დიდ განვითარებულ კაპიტალისტურ ქვეყნებს, რომლებსაც ჰქონდათ ამერიკული ახალი კურსის საკუთარი ვერსიები და განიცადეს ძლიერი ზრდა, დაბალი უმუშევრობა და ზომიერი რეცესია ამ პერიოდის განმავლობაში.         

ღრმა რეცესიის და მძიმე ფინანსური კრიზისების არარსებობამ წაახალისა ინოვაციები, რამაც გაზარდა ფინანსური არასტაბილურობა. გარდა ამისა, იმ მიზეზების გამო, რომელსაც აღარ განვიხილავთ, კონსერვატიულმა  პოლიტიკოსებმა და ეკონომისტებმა შეძლეს თანდათანობით უარი ეთქვათ „ახალი კურსის“ რეფორმისათვის, რომელიც ხელს უწყობდა ზრდას სოციალური დაცვის უზრუნველყოფით.   

1974 წლის შემდეგ, აშშ-ში მამაკაცების საშუალო შემოსავალი შეფერხდა და დაიწყო ვარდნა, რადგან მუშაკებმა დაკარგეს პროფკავშირების ეფექტიანი წარმომადგენლობა, სოციალური დაცვის სისტემა კი შეირყა. უმუშევრობის მიზანმიმართული ზრდა იყო ინსტრუმენტი, რომელიც გამოიყენებოდა პოლიტიკის გამტარებლების მიერ დაბალი ინფლაციის შესანარჩუნებლად.

არსებობდა რამდენიმე მნიშვნელოვანი საკანონმდებლო აქტი, რომლებიც მიმართული იყო რეგულირების შემცირებისკენ, მათ შორის, 1999 წლის გრემ-ლიჩ-ბლაილის აქტი (), რომელმაც დაასრულა გლას-სტიგალის საინვესტიციო საბანკო საქმის განცალკევება კომერციული საბანკო საქმიანობისგან. ასევე, გაცილებით დიდი იყო ფინანსური ინსტიტუტების მიერ თვითმმართველობაზე დამოკიდებულება. მათ შეძლეს ეროვნული მოგების მეტი წილის ხელში ჩაგდება, რამაც გაზარდა მათი პოლიტიკური ძალაუფლება, შეაძლებინა რა მათ კიდევ უფრო მეტად ძირი გამოეთხარათ რეგულაციებისთვის ან სულაც გაეუქმებინათ ის, მოგების კიდევ უფრო დიდი წილის მისაღებად.

ამ ტრანსფორმაციამ მიიღო „კაზინო კაპიტალიზმისა“ და „ფინანსებიზაციის“ სახელწოდება. ეს „ფინანსური კაპიტალიზმის“ მსგავსი იყო, როცა ჩრდილოვანი ბანკები უკვე თამაშობდნენ საინვესტიციო ბანკების როლს 1920-იან წლებში. 1990-იანი წლების დასაწყისში მინსკი გვაფრთხილებდა, რომ ეს უახლესი ფაზა, რომელსაც მან „ფულის მმართველი კაპიტალიზმი“ უწოდა, იყო ძალზე არასტაბილური და მიდრეკილი კრიზისების გაღრმავებისკენ.

ამ ეტაპის მთავარი მახასიათებელი იყო რეგულირებადი საბანკო სექტორის მნიშვნელობის შემცირება და „მართვადი ფულის“ ზრდა „ჩრდილოვან საბანკო სექტორში“. ამან გაამართლა „ახალი კურსის“ რეფორმების უარყოფა, რათა ბანკებს მისცემოდათ შესაძლებლობა „კონკურენცია“ გაეწიათ ბოროტგანმზრახველი თვითმარქვიებისათვის, რომლებმაც გადაიბირეს ბიზნესი.

მართვადი ფული მოიცავს საპენსიო ფონდებს, საპენსიო შემნახველ ანგარიშებს, საუნივერსიტეტო შემოწირულობებსა და კეთილდღეობის სუვერენულ ფონდებს. ბანკების მსგავსად, ეს ორგანიზაციებიც უშვებენ ვალდებულებებს (მაგალითად, საპენსიო ფონდებს ვალდებულებები აქვთ პენსიონერების წინაშე) და ყიდულობენ აქტივებს, როგორიცაა ბანკებისა და ჩრდილოვანი ბანკების ვალდებულებები, სამთავრობო ობლიგაციები და ბინის მესაკუთრეების იპოთეკური ვალი.

აქედან გამომდინარე, მაშინ, როცა კერძო სექტორის დავალიანება სწრაფად იზრდებოდა, ვალის სულ უფრო მზარდი წილი მოდიოდა მცირედ რეგულირებად და კონტროლირებად ჩრდილოვან საბანკო სისტემაზე. მეორე მხრივ, კომერციული ბანკები და შემნახველობა (შემნახველი დაწესებულებები) არა მხოლოდ იმყოფებოდნენ სამთავრობო ორგანოების მკაცრი ზედამხედველობის ქვეშ, არამედ მათი ვალდებულებებიც კი მნიშვნელოვანწილად გარანტირებული იყო მთავრობის მიერ. ვალდებულებები, რომლებიც გამოშვებული იყო მართვადი ფულით, არ იყო მთავრობის მიერ გარანტირებული და შესაბამისად, რისკიანი იყო.

ზოგიერთი ორთოდოქსი ეკონომისტები თვლიდნენ, რომ აღნიშნული მარეგულირებელი გარემო სათანადო დონეზე იყო. გარანტიის მიხედვით მთავრობის პოტენციური დანაკარგები შეზღუდული იყო იმით, რომ ბანკები დაცულები იყვნენ მაღალრისკიანი აქტივებისგან, მაშინ, როცა მათ, რომლებიც ჩრდილოვანი ბანკების ვალდებულებებს ფლობდნენ, სტიმულები ჰქონდათ მოეხდინათ საკუთარი ქცევის დისციპლინირება.

თუმცა, ეს არგუმენტები მცდარი აღმოჩნდა. როდესაც იფეთქა გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა, მთავრობებმა გადაარჩინეს ზოგიერთი ჩრდილოვანი ბანკები, როგორიცაა  და გააფართოვეს ზოგიერთების მიმართ დეპოზიტების დაზღვევა. მთავრობები, ასევე, ახდენდნენ შესყიდვებს ან დაკრედიტებას რისკიანი აქტივების გირაოს სანაცვლოდ (მაგალითად, ფასიანი ქაღალდებით, რომლებიც უზრუნველყოფილი იყო აქტივებით). ჩვენ ახლა ვიცით, რომ არავინ სჯიდა ჩრდილოვან ბანკებს, რომლებიც ყიდულობდნენ აქტივებს, რომლის წარუმატებლობასაც თავად ელოდნენ. ასევე, რეგულირებადი კომერციული ბანკები ფინანსურად იყვნენ დაკავშირებულნი ჩრდილოვან ბანკებთან სხვადასხვა გზებით, ასე რომ, მათ მოუწიათ ზარალის დიდი წილის საკუთარ თავზე აღება ფულის მენეჯერების რისკიანი ქცევის გამო.

მრავალმა კომენტატორმა გლობალურ ფინანსურ კრიზისს „მინსკის კრიზისი“ ან „მინსკის მომენტი“ უწოდა, მოჰყავდათ რა მისი ცნობილი „ფინანსური არასტაბილურობის ჰიპოტეზა“ (), რომელიც აღწერდა ეკონომიკის ტრანსფორმაციას „მდგრადიდან“ „მყიფე“ ფინანსურ სტრუქტურაში:

• კარგი პერიოდების მთელი სერია წაახალისებს ინვესტორების, ფინანსური ინსტიტუტებისა და მეწარმეების კიდევ უფრო მეტ რისკზე წასვლას;
• ისინი, როგორც წესი, მეტს სესხულობდნენ მოსალოდნელ შემოსავლებთან შედარებით და ნერგავდნენ ინოვაციებს უფრო რისკიანი ფინანსური ინსტრუმენტებით;
• გარდა ამისა, მარეგულირებელმა ორგანოებმა შეიძლება შეარბილონ წესები იმ რწმენით, რომ სიტუაციის გაუარესების რისკები შემცირდა.

მინსკისეული დახასიათება, როგორც ჩანს, შესანიშნავად აღწერს აშშ-ის ბოლო რამდენიმე ათწლეულის გამოცდილებას, რომლის დროსაც ფინანსური კრიზისები უფრო ხშირი და მკვეთრი გახდა. ჩვენ შეგვიძლია ჩამოვთვალოთ, მაგალითად, 1980-იანი წლების შემნახველი და სასესხო კრიზისი, 1987 წლის საფონდო ბირჟის კრახი, განვითარებადი ქვეყნების სავალო კრიზისი (1980-იანი წლები, 1990-იანი წლების დასაწყისი), კაპიტალის გრძელვადიანი ბაზრებისა და -ის ფიასკოები და -ის კოლაფსი.

თითოეულმა ამ კრიზისმა გამოიწვია აშშ-ის მთავრობის ინტერვენციები, რამაც თავიდან აიცილა ფინანსური ბაზრების ან ეკონომიკის სერიოზული სპირალისებური ვარდნა, თუმცა ზოგიერთ შემთხვევაში, კრიზისებს მოჰყვა დროებითი რეცესიები. მართლაც, -ების კრიზისის შემდეგ გაჩნდა რწმენა, რომ ახალმა დიადმა მოდერაციამ მნიშვნელოვანი ვარდნა შეუძლებელი გახადა. ამ ყველაფერმა ხელი შეუწყო მეტი რისკების აღებას, უფრო მეტი ფინანსური ინსტრუმენტისა და ბერკეტის გამოყენებას (ვალის გამოშვება ვალის საპირწონედ მცირედი საკუთარი კაპიტალით, რომელითაც ხდებოდა მისი უზრუნველყოფა). ყველა ეს ქცევა შეესაბამებოდა მინსკისეულ ფინანსური არასტაბილურობის ჰიპოტეზას.

ბევრი ახალი პრაქტიკა, თუ არა უმეტესობა, არანაირ სოციალურ მიზანს არ ემსახურებოდა ფინანსური ინსტიტუტების უმაღლესი მენეჯმენტის დაჯილდოების გარდა. ამავდროულად, სტიმულირებისა და დაჯილდოების სტრუქტურა შეიცვალა ისე, რომ სარისკო ფსონები, ლევერიჯის მაღალი კოეფიციენტები და მოკლევადიანი მოგება ფირმის გრძელვადიან გადარჩენასა და ინვესტორების უკუგებაზე მაღლა იქნა დაყენებული. 

ფულის მართვის კაპიტალიზმის ეტაპზე, ფულის ყველა მენეჯერს უნდა გადაეჭარბებინა საშუალო მოგებისთვის კლიენტების შესანარჩუნებლად, რაც, რა თქმა უნდა, სტატისტიკურად შეუძლებელია. თუმცა, ასეთი წახალისებებით და პრაქტიკულად, ყოველგვარი სამთავრობო რეგულირების ან ზედამხედელობის გარეშე, ამან ხელი შეუწყო არა მხოლოდ სარისკო ქცევას, არამედ ისეთ ქმედებებსაც, რომლებიც ეთიკურად კომპრომეტირებული იყო.

მინსკის აზრით, ამ მართული ფონდების ზრდას ხელი შეუწყო ადრინდელი საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს მენეჯერული კაპიტალიზმის წარმატებამ: დეპრესიების არარსებობამ და შედარებით კარგმა ზრდამ, პოლიტიკასთან ერთად, რომელიც ასტიმულირებდა კერძო პენსიებს და საშუალებას აძლევდა ფინანსური სიმდიდრის ზრდას მთელ ომისშემდგომ პერიოდში. მიუხედავად იმისა, რომ ადგილი ჰქონდა ფინანსურ კრიზისებს და ისპობოდა სიმდიდრის ნაწილი, ყოველი კრიზისი საკმარისად იზღუდებოდა, რის გამოც სიმდიდრის დიდი ნაწილი ნარჩუნდებოდა და შესაძლებელი იყო მისი სწრაფად განახლება.

მოქმედებდა „გრეშემის კანონი“ () („ცუდი ფული გამოდევნის კარგს“) და ის ინსტიტუტები, რომლებსაც შეეძლოთ სწარაფად შეემცირებინათ კაპიტალის საკმარისობის კოეფიციენტები და დანაკარგების რეზერვები, შეეძლოთ გაეზარდათ წმინდა მოგება და, შესაბამისად, ჯილდოები მენეჯმენტისა და ინვესტორებისათვის. გარდა ამისა, მოხდა აქციების ფასების მაქსიმიზაციის, როგორც მენეჯმენტის ერთ-ერთი მთავარი  მიზნის მიღწევა, რომელიც, სავარაუდოდ, შეესაბამებოდა აქციონერებისა და ტოპმენეჯერების ინტერესებს, რომლებმაც მიიღეს აქციებზე ოპციონები ჯილდოს სახით. ეს, თავის მხრივ, ასტიმულირებდა საფონდო ბაზრებზე არსებულ შედეგებზე მოკლევადიან ფოკუსირებას, რაც მიღწეული იყო საბაზრო მანიპულაციების (როგორც კანონიერი, ისე უკანონო) მეშვეობით.

აღსანიშნავია, რომ მართვის ქვეშ მყოფი ფინანსური სიმდიდრის აბსოლუტური მოცულობა აჭარბებდა სოციალურად სასარგებლო ინვესტიციებს. მაღალი უკუგების შესანარჩუნებლად, ფულის მენეჯერებსა და ბანკირებს უწევდათ მზარდი ეზოთერული ფინანსური სპეკულაციებისთვის მიმართვა ისეთ სფეროებში, რომლებიც არა თუ ემსახურებოდნენ საზოგადოებრივ მიზანს, არამედ აქტიურად უთხრიდნენ მას ძირს.

ამის მაგალითი იქნება სასაქონლო ბაზრებზე ინდექსებით სპეკულაციის ზრდა, რამაც გამოიწვია მსოფლიო ფასების ზრდა ენერგიასა და სურსათზე, რასაც მოჰყვა შიმშილი და შიმშილით სიკვდილიანობაც კი მთელ მსოფლიოში. -ების ბუშტი კიდევ ერთი მაგალითია. სპეკულანტებმა ინტერნეტკომპანიების აქციებზე ფასები გაზარდეს, რომლებსაც არ ჰქონდათ ბიზნესმოდელი ან მოსალოდნელი მოგება და გარდაუვალმა კრახმა გაანადგურა ასობით მილიარდი დოლარის სიმდიდრე.

კიდევ ერთი მაგალითია აშშ-ის უძრავი ქონების ბაზარზე ბუმი, რომელიც ჯერ კიდევ 2000 წლამდე დაიწყო და, საბოლოოდ, 2007 წელს დასრულდა, რამაც აამოქმედა გლობალური ფინანსური კრიზისი. ეს იყო აშშ-ის ისტორიაში უმსხვილესი სპეკულაციური ბუმი და მას ხელმძღვანელობდნენ ფინანსური მენეჯერები, რომლებმაც შექმნეს რთული ფასიანი ქაღალდები და დერივატივები სპეკულაციური ფსონებისთვის. არაფერია უფრო სიმპტომატური სპეკულაციური ექსცესებისთვის, ვიდრე სპეციალურად უზრუნველყოფილი სავალო ვალდებულებები (), რომლებიც შექმნილი იყო საინვესტიციო ბანკების მიერ, რათა საშუალება მიეცათ ჰეჯფონდებისათვის ფსონი დაედოთ სახლის მფლობელებისა და სეკურიტიზირებული იპოთეკური კრედიტების მფლობელების წინააღმდეგ (Godley, Wray, 1999).

-ები გამოისყიდება, თუ სახლის მფლობელები ვერ შეძლებენ თავიანთი იპოთეკის დაფარვას, ეს კი ნიშნავს, რომ ფასიანი ქაღალდები, რომლებიც ნაყიდია ინვესტორების მიერ, გაიაფდება. ინვესტორები აგებენ, სახლის მფლობელები კარგავენ სახლს, ხოლო ჰეჯფონდები მოგებული რჩებიან! საინვესტიციო ბანკიც მოგებულია, რადგანაც მან მიიღო საკომისიო შემოსავალი ფასიანი ქაღალდებისა და  ინსტრუმენტის შექმნაში, რომელიც ჰეჯფონდს მოგების მიღების საშუალებას აძლევს, როცა სახლის მფლობელი და ინვესტორი სახლის მფლობელის იპოთეკაში აგებენ. სწორედ საინვესტიციო ბანკებისა და სხვა სპეკულანტების მხრიდან რისკიან ინსტრუმენტებზე ამ მოთხოვნამ, რომლებზეც მათ შეეძლოთ ფსონების დადება, წარმოქმნა „სუბსტანდარტული“ () და „“ კრედიტები, რომლებმაც, საბოლოოდ, მიგვიყვანა გლობალურ ფინანსურ კრიზისამდე (Godley, Wray, 1999).

მინსკი და უელენი (1996) უკავშირებენ მზარდ ეკონომიკურ დაუცველობას ფულის მართვის ფაზას (Minsky, 1996). უთანაბრობამ ზრდა დაიწყო უმუშევრობის დონის ზრდის ტენდენციასთან ერთად, ყოველ შემთხვევაში, ბუმისა და ვარდნის ციკლამდე, რომელიც დაიწყო პრეზიდენტ კლინტონის დროს. ათწლეულის (1996-2006) შემდეგ, რომელიც ხასიათდებოდა მაკროეკონომიკური სიტუაციის გარკვეული გაუმჯობესებით და უფრო დაბალი უმუშევრობით, ეკონომიკური ზრდის გაუმჯობესებითა და სიღარიბის ზრდის შეწყვეტით, გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა უმუშევრობის მნიშვნელოვანი ზრდა გამოიწვია სიღარიბის ზრდასთან ერთად, ხოლო უთანასწორობამ რეკორდულ დონეებს მიაღწია.

ნაცვლად იმისა, რომ სრული დასაქმებისკენ ჰქონოდათ კურსი აღებული, მრავალმა მთავრობამ (მათ შორის, აშშ-ის მთავრობამაც) დაიწყო ინფლაციის მაღალი ტემპის საწინააღმდეგოდ უფრო მაღალი უმუშევრობის, როგორც უსაფრთხოების სარქველის გამოყენება, რამაც, ასევე, ხელი შეუწყო მუშაკების საბაზრო ძალაუფლების შემცირებას. გარდა ამისა, ეკონომისტებმა წამოაყენეს „მთავრობის ბიუჯეტის შეზღუდვის“ იდეა, რომელიც, მათი აზრით, ანალოგიურია იმისა, რასაც აწყდება შინამეურნეობა და ამტკიცებდნენ, რომ ფინანსური დისციპლინა აუცილებელი იყო მთავრობის გადახდისუნარიანობის უზრუნველსაყოფად (Godley, Wray, 1999).

თუმცა, ასევე მნიშვნელოვანია იმის აღიარება, რომ ფინანსების მზარდმა მნიშვნელობამ გამოავლინა შემოსავლისა და სიმდიდრის ფინანსური სექტორისკენ გადაადგილების ტენდენცია. საპროცენტო შემოსავალმა, კაპიტალის მატებამ, ფინანსური მომსახურებისთვის დაწესებულმა საკომისიოებმა და ფინანსური აქტივებით სპეკულაციისთვის ჯილდოებმა გაზარდა შემოსავლის წილი, რომელიც არ უკავშირდება ხელფასის წყაროებს. როდესაც ხელფასის წილი შემცირდა და რეალური ხელფასები შეერთებულ შტატებში სტაგნაციას განიცდიდა, ამერიკელმა მუშაკებმა სესხის აღებას მიმართეს ცხოვრების დონის შესანარჩუნებლად. ამ მოვლენებმა ერთად შეცვალა ომისშემდგომი ტენდენციები ისე, რომ შემოსავლისა და სიმდიდრის უთანასწორობამ აღმასვლა დაიწყო.

ნეოკლასიკოსი ეკონომისტები ხსნიან მზარდ უთანასწორობას ბაზრის თვალსაზრისით, რომელიც აჯილდოებს მოსახლეობის იმ ნაწილს, რომელიც ზრდის მის მწარმოებლურობას („უნარებზე ორიენტირებული ტექნილური ცვლილება“). მზარდი უთანასწორობის ყველაზე გავრცელებული ახსნა არის ის, რომ „ცოდნის ეკონომიკის“ ზრდამ გაზარდა მოთხოვნა უმაღლესი განათლების მქონე პირებზე, განსაკუთრებით  (მეცნიერება, ტექნოლოგია, ინჟინერია და მათემატიკა - ) სექტორის მუშაკებზე.

ამავდროულად, ნაკლები განათლების მქონე ადამიანებზე მოთხოვნა დაეცა იმის გამო, რომ სამუშაოები შეიძლება ბევრად უფრო იაფად შესრულდეს განვითარებად სამყაროში, ან იმის გამო, რომ ავტომატიზაციამ ჩაანაცვლა ბევრი მათგანი. ბაზარი უგზავნის სიგნალებს ახალგაზრდებს, რომ მათ უნდა შეცვალონ კარიერული მიზნები და მოემზადონ ამ ახალი რეალობისთვის.

ისინი, რომლებიც არ მიდიან ცვლილებებზე, როგორც ჩანს, უბრალოდ გამოხატავენ თავიანთ პრეფერენციებს დაბალანაზღაურებად პროფესიებში მუშაობაზე, ალბათ იმიტომ, რომ მათ ეს სიამოვნებთ. ალტერნატიულად, მათ შეიძლება აღიარონ, რომ არ აქვთ უნარი განაახლონ თავიანთი უნარები  სექტორში საჭირო კვალიფიკაციამდე.

„თავისუფალი ბაზრის“ ამ სისტემის თვალთახედვით, გასაკვირი არ არის, რომ მეინსტრიმის ეკონომისტებმა ან ვერ შენიშნეს უთანასწორობის მნიშვნელოვანი ზრდა, ან თუ შენიშნეს, უარყვეს ის, როგორც პოლიტიკის ანალიზისათვის არაღიარებული პრობლემა. მხოლოდ გლობალური ფინანსური კრიზისის შემდეგ ზოგიერთმა წამყვანმა ეკონომისტმა, განსაკუთრებით ლარი სამერსმა და პოლ კრუგმანმა გამოხატეს შეშფოთება მზარდი უთანასწორობის გამო წარმოქმნილ პრობლემებზე. რაც მთავარია, ისინი ამტკიცებენ, რომ, რამდენადაც მაღალი შემოსავლის მქონე პირებს ხარჯვისკენ უფრო დაბალი ზღვრული მიდრეკილება აქვთ, ვიდრე სხვებს, შემოსავლების განაწილების ასეთი ცვლილება გამოიწვევს მოთხოვნის გარღვევას.

გარდა ამისა, ტექნოლოგიური ცვლილება, აგრეთვე, მოსახლეობის დაბერება, რომელმაც განაპირობა სამუშაო ძალაში მონაწილეობის კოეფიციენტის შემცირება, ასევე, ხასიათდება მოთხოვნის შემცირების ტენდენციით, რადგანაც პირებს, რომლებიც იმყოფებიან სამუშაო ძალის გარეთ, როგორც, წესი, ნაკლები შემოსავალი აქვთ. ამ მიზეზის გამო, ზოგიერი ეკონომისტი გამოხატავს შეშფოთებას, რომ განვითარებული კაპიტალისტური ქვეყნები, შესაძლოა, შევიდნენ სტაგნაციის ახალ ერაში, რომელშიც ზრდა ქრონიკულად იქნება შეზღუდული. ისინი ამტკიცებენ, რომ ეს ამართლებს ფისკალური პოლიტიკის უფრო ფართო გამოყენებას მოთხოვნის გარღვევის შესამცირებლად.

მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი მეინსტრიმული არგუმენტები მთლად უშეცდომო არაა, ისინი არ აღიარებენ პრობლემების მასშტაბს. ზუსტად ასევე, მათ ვერ შეძლეს მომავალი გლობალური ფინანსური კრიზისის განჭვრეტა, მათ ვერ დაინახეს ფუნდამენტური პრობლემები, რომლის წინაშეც აღმოჩნდა ჩვენი ეკონომიკა. ამგვარად, მათ არ შეუძლიათ პოლიტიკის ყოვლისმომცველი ნაკრების ფორმულირება მის გადასაჭრელად. ვიდრე ყურადღებას მივაქცევთ მომავლის მაკროეკონომიკური თეორიისა და პოლიტიკის შემუშავების თემას, ჯერ განვიხილოთ კიდევ ერთი პრობლემური სფერო, რომელიც ზოგიერთმა ეკონომისტმა სწორად გაიგო, მაგრამ ეკონომისტების უმეტესობამ ვერ შეძლო მისი განჭვრეტა, კერძოდ, ევროზონაში არსებული პრობლემები.

მეინსტრიმის მაკროეკონომიკის კონცეპტუალური, თეორიული და პოლიტიკური ნაკლოვანებები გამოვლინდა გლობალური ფინანსური კრიზისის შემდეგ და ევროპულ მონეტარულ კავშირში მიმდინარე ეკონომიკური კრიზისის ფონზე.

თანამედროვე მონეტარულმა თეორიამ წარმოადგინა მკაცრი კონცეპტუალური ჩარჩო, რომლის ფარგლებშიც შეიძლება გავიგოთ არასასურველი ეკონომიკური შედეგები. ამან გარკვეული ყურადღება მიიქცია წამყვანი მეინსტრიმული მოაზროვნეების, მათ შორის პოლ კრუგმანის მხრიდან, მაგრამ მას, ასევე,  მოჰყვა მტრული დამოკიდებულება მთელი რიგი აკადემიური ეკონომისტების რიგებიდან, რომლებიც სხვადასხვა აზრის სკოლას ეკუთვნიან, რაც გულისხმობს, რომ  დისციპლინის ფარგლებში გარკვეულ მიზიდულობას იძენს. 

გამოყენებული ლიტერატურა 

1. მიტჩელი უ., რეი ლ. რენდალ, უოტსი მ., (2025), მაკროეკონომიკა. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. 2025. გვ. 736-751.
2. Bernanke, B. (2004) “The Great Moderation”, Board of Governors of the US Federal Reserve System, at the meeting of the Eastern Economic Association, Washington, DC, 20 February.
3. Bezemer, D.J. (2009) “No One Saw this Coming. Understanding Financial Crisis Through Accounting Models”, Research Report, Research Institute SOM (Systems, Organisations and Management), the University of Groningen, Netherlands.
4. Black, W. (2005) The Best Way to Rob a Bank is to Own One: How Corporate Executives and Politicians Looted the S&L Industry, Austin, TX: University of Texas Press.
5. 5.    FCIC (Financial Crisis Inquiry Commission) (2011) Financial Crisis Inquiry Report: Final Report of the National Commission on the Causes of the Financial and Economic Crisis in the United States.
6. Godley, W. (1999) “Seven Unsustainable Processes: Medium-term Prospects and Policies for the United States and the World”, Strategic Analysis, Levy Economics Institute of Bard College, January. Available at: http://www.levyinstitute. org/publications/seven-unsustainable-processes, accessed 10 July 2017.
7. Godley, W. and Wray, L.R. (1999) “Can Goldilocks Survive?”, Policy Note, 1999/4, Levy Economics Institute of Bard College, April. Available at: http://www.levyinstitute.org/publications/can-goldilocks-survive, accessed 10 July 2017.
8. Mitchell, W.F. (2015) Eurozone Dystopia: Groupthink and Denial on a Grand Scale, Cheltenham: Edward Elgar.
9. Minsky, H.P. (1996) “Uncertainty and the Institutional Structure of Capitalist Economies”, Working Paper No. 155, Levy Economics Institute of Bard College, April.
10. Minsky, H.P. and Whalen, C.J. (1996) “Economic Insecurity and the Institutional Prerequisites for Successful Capitalism”, Working Paper No. 165, Levy Economics Institute of Bard College, May. Available at: http://www.levyinstitute.org/pubs/wp165.pdf, accessed 10 July 2017.
11. Tcherneva, P.R. (2017) “Inequality Update: Who Gains When Income Grows?”, Policy Note 2017/1, Levy Economics Institute of Bard College, April. Available at: http://www.levyinstitute.org/publications/inequality-update-whogains-when-income-grows, accessed 10 July 2018.
12. Wray, L.R. (2009) “The Rise and Fall of Money Manager Capitalism: A Minskian Approach”, Cambridge Journal of Economics, 33(4), 807–28.

---