ანოტაცია. სტატია ეხება გეოეკონომიკას როგორც ინტეგრაციულ ჩარჩოს, რომელიც კლასიკურ და ალტერნატიულ ეკონომიკურ თეორიებს შორის „ხიდის“ როლს ასრულებს. განხილულია სმიტის „უხილავი ხელი“, რიკარდოს შედარებითი უპირატესობა და მარშალის მოდელი, ასევე მათი ლიმიტები თანამედროვე გლობალურ რეალობაში. განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ინსტიტუციონალიზმს, ქცევით ეკონომიკას, განვითარების თეორიას და კრიტიკულ პოლიტეკონომიას. ნაშრომში ანალიზის საგანია სამი ქეისი: ევროკავშირი, კავკასიის რეგიონი და ჩინეთის „სარტყელი და გზა“. შედეგები ცხადყოფს, რომ XXI საუკუნის ეკონომიკური პროცესების სრულფასოვანი გააზრება შესაძლებელია მხოლოდ ინტეგრირებული, მრავალგანზომილებიანი ანალიზის გზით.

საკვანძო სიტყვები: გეოეკონომიკა; კლასიკური ეკონომიკური თეორიები; ალტერნატიული მიდგომები; გლობალური ტრანსფორმაციები; საერთაშორისო ქეისები

შესავალი. დღევანდელი გლობალური ეკონომიკა ისეთ გამოწვევებს აწყდება, რომელთა ინტერპრეტაცია მხოლოდ კლასიკური თეორიების ჩარჩოებით აღარ არის საკმარისი. ადამ სმიტის „უხილავი ხელის“ კონცეფციამ (Smith, 1776) და დევიდ რიკარდოს შედარებითი უპირატესობის თეორიამ (Ricardo, 1817) მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს ბაზრის მოქმედების მექანიზმების, საერთაშორისო ვაჭრობისა და ეკონომიკური ზრდის ახსნაში. მიუხედავად ამისა, XXI საუკუნის ეკონომიკური გარემო — რომელიც მოიცავს გლობალიზაციას, გეოპოლიტიკურ დაძაბულობას, ტექნოლოგიურ გარდაქმნებსა და მზარდ სოციალურ უთანასწორობას — უკვე მოითხოვს უფრო ფართო და ინტეგრირებულ ანალიტიკურ ჩარჩოებს (Stiglitz, 2002; Rodrik, 2011).

ამ პირობებში ალტერნატიული თეორიები — ინსტიტუციონალიზმი (North, 1990), ქცევითი ეკონომიკა (Kahneman & Tversky, 1979) და კრიტიკული პოლიტეკონომია (Harvey, 2005) — წარმოსახავენ უფრო მოქნილ ჩარჩოებს ეკონომიკური მოვლენების შესასწავლად. მათი ყურადღება არ შემოიფარგლება მხოლოდ ბაზრის შიდა მექანიზმებით; ისინი ხაზს უსვამენ სოციალურ, კულტურულ და პოლიტიკურ გარემოს მნიშვნელობასაც, როგორც ეკონომიკური პროცესების განმსაზღვრელ ფაქტორებს.

ამავე ეტაპზე განსაკუთრებულ ყურადღებას იძენს გეოეკონომიკის კონცეფცია, რომელიც ეკონომიკურ და გეოპოლიტიკურ განზომილებებს ერთმანეთთან აკავშირებს. ტერმინი პირველად ედვარდ ლუტვაკმა ჩამოაყალიბა (Luttwak, 1990), მოგვიანებით კი მისი ინტერპრეტაციები გააფართოვეს პარაგ ხანამ (Khanna, 2016) და სხვა ავტორებმა. გეოეკონომიკა გვაძლევს შესაძლებლობას, ეკონომიკური მოვლენები გავაანალიზოთ ძალაუფლებისა და გლობალური სტრატეგიების კონტექსტში. ამ თვალსაზრისით, იგი შეიძლება წარმოვიდგინოთ როგორც „ხიდი“, რომელიც აერთებს კლასიკური ეკონომიკური თეორიების ბაზრის ლოგიკას და თანამედროვე ალტერნატიული მიდგომების სოციალურ-პოლიტიკურ ხედვებს.

ლიტერატურაში გეოეკონომიკის იდეა სხვადასხვაგვარად განიმარტება: ლუტვაკისთვის (1990) იგი გეოპოლიტიკის გაგრძელებაა ეკონომიკური მეთოდებით; ხანა (2016) მას ხედავს როგორც გლობალური კავშირების ქსელს; ბლეკვილი და ჰარისი (2016) კი წარმოაჩენენ როგორც სახელმწიფოთა ხელში არსებულ სტრატეგიულ ბერკეტს. ამ კვლევის ერთ-ერთი სიახლე სწორედ ისაა, რომ აქ პირველად განიხილება გეოეკონომიკა „ხიდის“ როლში — თეორიულ ჩარჩოდ, რომელიც კლასიკურ ეკონომიკურ მოდელებს აკავშირებს თანამედროვე ალტერნატიულ ხედვებთან.

მიზნები და ამოცანები: ნაშრომის ძირითადი მიზანია კლასიკური ეკონომიკური თეორიების მნიშვნელობისა და მათი ლიმიტების გაანალიზება თანამედროვე გლობალური ეკონომიკის კონტექსტში და მათი შედარება ალტერნატიულ მიდგომებთან, რომლებიც ინსტიტუციურ, სოციალურ, ქცევით და კრიტიკულ განზომილებებს უსვამენ ხაზს. კვლევის ამოცანაა აჩვენოს, რომ XXI საუკუნის ეკონომიკური რეალობა — სადაც გლობალიზაცია, გეოპოლიტიკური დაძაბულობა, მზარდი უთანასწორობა და ტექნოლოგიური გარდატეხები დომინირებს — საჭიროებს უფრო რთულ და ინტეგრირებულ ანალიტიკურ ჩარჩოებს, ვიდრე ის „სუფთა ბაზრის“ მოდელი, რომელსაც კლასიკური თეორიები გვთავაზობდნენ.

კვლევის ამოცანაა გააანალიზოს კლასიკური ეკონომიკური თეორიები არა მხოლოდ ისტორიული მნიშვნელობის ჭრილში, არამედ მათი რეალური გამოყენებადობის თვალსაზრისით დღევანდელ გლობალურ ეკონომიკაში; წარმოაჩინოს, როგორ გვთავაზობენ ალტერნატიული მიდგომები — ინსტიტუციონალიზმი, ქცევითი ეკონომიკა და კრიტიკული პოლიტეკონომია — ახალი ხედვის კუთხეებს, რომლებიც ბაზრის მექანიზმებს ავსებს სოციალურ, კულტურულ და პოლიტიკურ განზომილებებით; გამოიკვლიოს, როგორ ცვლის ტექნოლოგიური რევოლუცია და ხელოვნური ინტელექტის სწრაფი განვითარება როგორც ეკონომიკური თეორიების ლოგიკას, ისე კონკრეტული პოლიტიკის არჩევანს სახელმწიფოებისა და კომპანიების დონეზე; შეაფასოს გეოეკონომიკა როგორც ერთიანი ანალიტიკური ჩარჩო, რომელიც საშუალებას იძლევა დავინახოთ კლასიკური ეკონომიკის ძალა და ამავე დროს ალტერნატიული თეორიების მიერ გაკვეთილი გაკვეთილები; და ბოლოს, განიხილოს სამი განსხვავებული შემთხვევა — ევროკავშირი, კავკასიის რეგიონი და ჩინეთის „სარტყელი და გზა“ — რათა პრაქტიკულად გამოიკვეთოს, როგორ მოქმედებს გეოეკონომიკური ლოგიკა XXI საუკუნის საერთაშორისო ურთიერთობებსა და ეკონომიკურ დებატებში.

1. კლასიკური ეკონომიკური თეორია (XVIII–XIX სს.) იყო ის საფუძველი, რომელზეც საბაზრო ეკონომიკის ფუნდამენტური პრინციპები ჩამოყალიბდა. ადამ სმიტის 1776 წლის ნაშრომში ერებისსიმდიდრისბუნებადამიზეზები (The Wealth of Nations) ხაზგასმულია, რომ თავისუფალი ვაჭრობა და კონკურენცია უზრუნველყოფს ეკონომიკური პროცესების ბუნებრივ მოწესრიგებას. მისი „უხილავი ხელის“ მექანიზმი აღწერს მიწოდებისა და მოთხოვნის ურთიერთქმედებას, რომელიც თავისთავად ქმნის წონასწორობას.

სმიტი კლასიკური სკოლის ცენტრალურ ფიგურად იქცა, რადგან ამტკიცებდა: ეკონომიკის ეფექტიანობა ყველაზე კარგად ვლინდება მაშინ, როცა სახელმწიფო ჩარევა მინიმუმამდეა დაყვანილი. მისი აზრით, ინდივიდუალური ინტერესების ბალანსი საბოლოოდ საზოგადოებრივ კეთილდღეობას ამყარებს. სმიტის იდეები — შრომის დანაწილების პროდუქტიულობის ზრდის მნიშვნელობა და კონკურენციის პოზიტიური როლი — იქცა იმ ისტორიული გარდატეხის საყრდენად, როდესაც ეკონომიკური სისტემა მონარქიული წესრიგიდან თანდათან გადავიდა თავისუფალ და ბაზარზე დაფუძნებულ სტრუქტურაში. სმიტის იდეებს მისდევდნენ სხვა კლასიკოსებიც, რომლებმაც გააგრძელეს ღირებულების, ფასებისა და განაწილების თეორიების განვითარება თავისუფალი ბაზრის კონტექსტში. განსაკუთრებული ადგილი უკავია დევიდ რიკარდოს (1817), რომლის შედარებითი უპირატესობის თეორიამ დაადასტურა, რომ ქვეყნებს შორის სპეციალიზაცია და ვაჭრობა ორივე მხარისთვის სარგებლის მომტანია. მისი არგუმენტით, თითოეულ ქვეყანას უნდა მოახდინოს კონცენტრაცია იმ პროდუქციის წარმოებაზე, სადაც შედარებით უკეთესია, ხოლო დანარჩენი საქონელი გაცვალოს საერთაშორისო ვაჭრობით. ამ მიდგომამ საფუძველი ჩაუყარა თანამედროვე საერთაშორისო სავაჭრო თეორიებს.

ეკონომიკური აზრის შემდგომი გარდატეხა უკავშირდება ალფრედ მარშალს (1890), რომელიც ხშირად მოიხსენიება ნეოკლასიკური ეკონომიკის დამფუძნებლად. მის ნაშრომში ეკონომიკისპრინციპები პირველად სისტემატურად ჩამოყალიბდა მიწოდებისა და მოთხოვნის ანალიზი. სწორედ მარშალმა შექმნა მიწოდებისა და მოთხოვნის მრუდების მოდელი, რომელიც ნათლად აჩვენებს, როგორ ყალიბდება ბალანსური ფასი იმ წერტილში, სადაც მოთხოვნა და მიწოდება თანაბრდება. ეს გრაფიკული სქემა, რომელსაც „მარშალის ჯვარი“ ეწოდა, დღემდე კლასიკური ინსტრუმენტია ეკონომიკის სწავლებისთვის და ხაზს უსვამს ბაზრის წონასწორობის ტენდენციას.

მარშალის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წვლილი იყო ფასის ელასტიკურობის კონცეფციის შემოტანა, რომელიც სწავლობს, როგორ იცვლება მოთხოვნის მოცულობა ფასების დინამიკის საპასუხოდ. მის მიერ მიწოდებისა და მოთხოვნის, საწარმოო დანახარჯებისა და ელასტიკურობის ურთიერთკავშირის გააზრებამ ერთგვარად შეკრა კლასიკური თეორიის მემკვიდრეობა და ჩამოაყალიბა საფუძველი მარგინალური ანალიზისათვის. სწორედ ამ გზით მარშალმა გაავლო ხაზი კლასიკურ ეკონომიკასა და ნეოკლასიკურ მიმდინარეობას შორის.

კლასიკური და ნეოკლასიკური თეორიების შერწყმამ საფუძველი ჩაუყარა ეკონომიკურ აზრის ე.წ. მთავარდინებას (mainstream economics). ამ school-ის ძირითადი პრინციპებია: ინდივიდების რაციონალური ქცევა (Homo Economicus), სრულყოფილი ინფორმაციისა და კონკურენტული ბაზრების არსებობა, ასევე სახელმწიფოს მინიმალური როლი, რომელიც მხოლოდ სამართლებრივ ჩარჩოს უზრუნველყოფს.

ამ ხედვით, თავისუფალი ბაზარი თავად ახდენს ეფექტიან რესურსთა განაწილებას და უზრუნველყოფს სისტემის გამართულ ფუნქციონირებას. თუმცა პრაქტიკამ აჩვენა, რომ ეს პირობები ხშირად არ სრულდება რეალურ სამყაროში. სწორედ ამ შეზღუდვების გამო განვითარდა ალტერნატიული თეორიები, რომლებიც ეკონომიკურ პროცესებს უფრო კომპლექსური და მრავალფაქტორული ჭრილით განმარტავენ.

დიდი დეპრესიის პირობებში აშკარა გახდა, რომ კლასიკური და ნეოკლასიკური თეორიების თვითრეგულაციის მექანიზმები ვერ ხსნიდნენ ეკონომიკის ჩავარდნას. სწორედ ამ კრიზისზე უპასუხა ჯონ მეინარდ კეინსმა (Keynes, 1936) თავის ნაშრომში Employment, Interest and Money-ისზოგადითეორია. კეინსის მიხედვით, ბაზარი ყოველთვის ვერ უზრუნველყოფს სრულ დასაქმებას, რადგან ეკონომიკა მიდრეკილია ციკლური ჩავარდნებისა და მოთხოვნის უკმარისობისკენ. მისი მთავარი არგუმენტი იყო, რომ სახელმწიფოს აქტიური როლი აუცილებელია: ფისკალური პოლიტიკისა და ინვესტიციების გაზრდით მთავრობას შეუძლია შეამციროს უმუშევრობა და გააძლიეროს მთლიან მოთხოვნა. ამ მიდგომამ წარმოშვა所谓 „კეინსიანური რევოლუცია“, რომელმაც შეცვალა ეკონომიკური აზრის ლიბერალური ლოგიკა და XX საუკუნის პოლიტიკა უფრო ინტერვენციონისტური მიმართულებით გადაამისამართა.

1960-იან წლებში Keynes-ის იდეებს ძლიერი ალტერნატივა დაუპირისპირდა. მილტონ ფრიდმანმა (Friedman, 1968) და ჩიკაგოს სკოლამ ჩამოაყალიბეს მონეტარიზმის თეორია, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფო ფისკალური პოლიტიკის მეშვეობით ვერ აღწევს გრძელვადიან სტაბილიზაციას. მათი აზრით, მთავრობამ უნდა შეიზღუდოს ჩარევა ეკონომიკაში და მთავარი ყურადღება გაამახვილოს ფულის მიწოდების კონტროლზე, რადგან სწორედ ეს ფაქტორი განსაზღვრავს ინფლაციასა და ციკლურ მერყეობებს. ფრიდმანის კრიტიკამ საფუძველი დაუდო ახალ დებატებს: Keynes-ის მიერ სახელმწიფოს აქტიურ როლზე გაკეთებული აქცენტი შეიცვალა ბაზრის მექანიზმებისადმი ნდობის გაძლიერებით. „კეინსიანელებისა“ და „მონეტარისტების“ დაპირისპირება XX საუკუნის მეორე ნახევრის ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან კამათად იქცა და მნიშვნელოვნად ჩამოაყალიბა თანამედროვე „მთავარი დინება“.

2. ალტერნატიული ეკონომიკური თეორიები და ახალი პერსპექტივები: კლასიკური მოდელის მთავარი დაშვებები — რაციონალური მოქმედება, სრულყოფილი ბაზრები და სრული ინფორმაცია — ხშირად ვერ განმარტავდა რეალურ ეკონომიკურ პროცესებს. სწორედ ამიტომ XX საუკუნეში განვითარდა ალტერნატიული თეორიები, რომლებიც ანალიზს ახალ პარამეტრებსა და პერსპექტივებს ურთავს. მათ შორისაა ინსტიტუციონალური, ქცევითი, კრიტიკული, განვითარების და გლობალიზაციის მიდგომები. ეს მიმართულებები სხვადასხვა ავტორის ნაშრომებში ჩამოყალიბდა და კლასიკური დოქტრინის გაგრძელებას უკვე ახალი ინტერპრეტაციებითა და ხედვებით გვთავაზობს.

ინსტიტუციონალიზმი XX საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი მიმართულებაა, რომელიც ეკონომიკურ პროცესებს მხოლოდ ბაზრის მექანიზმებით აღარ ხსნის. დუგლას ნორტის (North, 1990) და თორშტეინ ვებლენის (Veblen, 1899) ნაშრომებმა აჩვენა, რომ ეკონომიკური დინამიკა განისაზღვრება ინსტიტუციებით — ანუ იმ წესებით, ნორმებითა და სტრუქტურებით, რომლებიც ადამიანთა ურთიერთქმედებას აყალიბებს. ინსტიტუციონალიზმი ამახვილებს ყურადღებას იმაზე, რომ ეკონომიკის ეფექტიანობა დამოკიდებულია არა მხოლოდ ფასებსა და რაოდენობებზე, არამედ კანონის უზენაესობაზე, საკუთრების უფლებებზე, კულტურულ ტრადიციებსა და პოლიტიკურ გარემოზე.

ქცევითი ეკონომიკა XX საუკუნის მეორე ნახევარში ჩამოყალიბდა, როგორც პასუხი ნეოკლასიკური თეორიის გადაჭარბებულად რაციონალურ მოდელებზე. დანიელ კანემანმა და ამოს ტვერსკიმ (Kahneman & Tversky, 1979) ექსპერიმენტული კვლევებით აჩვენეს, რომ ადამიანები გადაწყვეტილებებს ხშირად იღებენ არა მხოლოდ ლოგიკისა და სრულყოფილი ინფორმაციის საფუძველზე, არამედ ემოციების, კოგნიტური მიკერძოებებისა და სოციალური ზეწოლის გავლენით. მათი პროსპექტისთეორია ხსნის, რატომ შეიძლება ადამიანები დათანხმდნენ არახელსაყრელ რისკზე ან, პირიქით, თავიდან აირიდონ რისკი მაშინაც, როცა ეს ეკონომიკურად არაგონივრულია. ქცევითი ეკონომიკა ამცირებს „ჰომო ეკონომიკუსის“ აბსტრაქციის წონას და ყურადღებას ამახვილებს ადამიანის რეალურ ქცევაზე. იგი ხაზს უსვამს, რომ ეკონომიკის ანალიზი ფსიქოლოგიური და სოციალური ფაქტორების გათვალისწინების გარეშე არასრულია. თანამედროვე ეპოქაში ქცევითი მიდგომები ფართოდ გამოიყენება როგორც ეკონომიკურ პოლიტიკაში, ისე ბიზნესში. ამის ერთ-ერთი ცნობილი ინსტრუმენტია nudging — მცირე, ნაზად მორგებული ცვლილებები გარემოში (მაგალითად, პროდუქტის განლაგება სუპერმარკეტში ან არჩევანის ფორმულირება საჯარო პოლიტიკაში), რომლებიც ადამიანის არჩევანს უკეთეს მიმართულებით წარმართავს ისე, რომ მისი თავისუფალი არჩევანი შენარჩუნებულია.

ეკონომიკური აზრის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ალტერნატიულ მიმართულებას წარმოადგენს განვითარებაზე ორიენტირებული მიდგომები, რომლებიც განსაკუთრებით ასოცირდება ამარტია სენის (Sen, 1999) ნაშრომებთან. სენი აკრიტიკებს იმ მიდგომას, რომელიც პროგრესს მხოლოდ წარმოების მასშტაბებითა და შემოსავლებით ზომავს. მისი „შესაძლებლობების მიდგომა“ (capability approach) ამტკიცებს, რომ განვითარების ხარისხი უნდა განისაზღვროს იმით, რამდენად შეუძლიათ ადამიანებს საკუთარი პოტენციალის რეალიზება და სასურველი ცხოვრების არჩევა. სენის წიგნში განვითარებაროგორცთავისუფლება (Sen, 1999) ხაზგასმულია, რომ ჭეშმარიტი განვითარება მოითხოვს არა მხოლოდ ეკონომიკურ ზრდას, არამედ ადამიანთა ფუნდამენტური თავისუფლებების გაფართოებასაც: განათლებისა და ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობას, პოლიტიკურ უფლებებს, უსაფრთხოებას და აქტიურ მონაწილეობას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ამ ხედვით, სიღარიბე განისაზღვრება არა მხოლოდ შემოსავლების სიმცირით, არამედ შესაძლებლობების ნაკლებობით — თავისუფლებით, იცხოვრო ჯანსაღად, მიიღო განათლება, იყო დაცული და მიიღო მონაწილეობა გადაწყვეტილებების მიღებაში.

ამ მიდგომამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა პრაქტიკულ პოლიტიკაზე. მაგალითად, გაეროს ადამიანის განვითარების ინდექსი (HDI) და სხვა კომპოზიტური მაჩვენებლები შემოღებულ იქნა, რათა ქვეყნის პროგრესი შეფასდეს არა მხოლოდ ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლის, არამედ სიცოცხლის ხანგრძლივობისა და განათლების დონითაც. სენის ხედვა არსებითად ცვლის კლასიკური ეკონომიკის საზღვრებს და წარმოაჩენს განვითარებას როგორც ჰოლისტიკურ, ადამიანის თავისუფლებებზე და შესაძლებლობებზე დაფუძნებულ პროცესს, სადაც ეკონომიკური ზრდა მხოლოდ ერთ-ერთი ელემენტია.

გლობალიზაციის პროცესმა XX საუკუნის ბოლოდან ეკონომიკური აზრიც ახალი გამოწვევების წინაშე დააყენა. ავტორები, როგორიცაა სტიგლიცი (Stiglitz, 2002) და როდრიკი (Rodrik, 2011), ხაზს უსვამენ, რომ გლობალური ინტეგრაცია ქმნის როგორც შესაძლებლობებს — ვაჭრობისა და ინოვაციების სწრაფ გავრცელებას — ასევე საფრთხეებს, მაგალითად, უთანასწორობის ზრდასა და ეროვნული ეკონომიკების მოწყვლადობას. ამ მიდგომებში განვითარება აღიქმება როგორც მრავალგანზომილებიანი პროცესი, სადაც ეკონომიკური ზრდა ვერ უზრუნველყოფს საზოგადოებრივ კეთილდღეობას, თუ არ თან ახლავს სოციალური და ინსტიტუციური მექანიზმების გაძლიერება.

კრიტიკული პოლიტეკონომია ეკონომიკურ პროცესებს ძალაუფლებისა და ინტერესთა კონფლიქტის ჭრილში განიხილავს. დევიდ ჰარვი (Harvey, 2005) და სხვა ავტორები მიუთითებენ, რომ ბაზარი მხოლოდ ნეიტრალური გაცვლის არეალი კი არაა, არამედ სოციალური ურთიერთობების სისტემაა, სადაც დომინანტური ჯგუფები ხშირად ამყარებენ საკუთარ უპირატესობას. ამ მიდგომის მიხედვით, კაპიტალიზმის ანალიზი შეუძლებელია უთანასწორობის, კლასობრივი ურთიერთობებისა და გეოპოლიტიკური ინტერესების გათვალისწინების გარეშე. კრიტიკული პოლიტეკონომია ავსებს როგორც კლასიკურ, ისე ნეოკლასიკურ მოდელებს და გვთავაზობს ალტერნატიულ ხედვას, სადაც ეკონომიკა ძალაუფლების განაწილებასა და სოციალურ სამართლიანობას უკავშირდება.

3. ტექნოლოგიური რევოლუციისა და AI-ის გავლენა ეკონომიკურ თეორიებზე. XXI საუკუნის დასაწყისში ეკონომიკა დადგა ციფრული რევოლუციის წინაშე, რომელმაც საფუძვლიანად შეცვალა როგორც წარმოების, ისე ბაზრის სტრუქტურები. ინფორმაციული ტექნოლოგიების, ინტერნეტის და ხელოვნური ინტელექტის სწრაფი გავრცელება გახდა ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევა ტრადიციული თეორიისთვის. ბრინიოლფსონი და მაკაფი (Brynjolfsson & McAfee, 2014) „მეორე მანქანების ეპოქას“ აღწერენ როგორც ორმაგ პროცესს: ერთი მხრივ, ტექნოლოგია ზრდის პროდუქტიულობას, იწვევს ახალი პროდუქტებისა და მომსახურებების გაჩენას და აუმჯობესებს ცხოვრების სტანდარტებს; მეორე მხრივ კი, ეს პროგრესი ხშირად არათანაბრად ნაწილდება და უთანასწორობას ამძაფრებს. კლასიკური თეორიის ლოგიკით, ინოვაციები გრძელვადიან პერსპექტივაში უნდა ქმნიდეს ახალ სამუშაოებს და ფასების შემცირების გზით ყველას აძლევდეს სარგებელს. მაგრამ პრაქტიკამ აჩვენა, რომ ავტომატიზაცია და AI ზოგჯერ სტრუქტურულ უმუშევრობას იწვევს, ხოლო მოგების დიდი ნაწილი კაპიტალის მფლობელებსა და მაღალკვალიფიციურ მუშახელს უგროვდებათ. ამიტომ ეკონომისტები უფრო და უფრო ხშირად საუბრობენ პოლიტიკის ადაპტაციის აუცილებლობაზე: საბაზო შემოსავლის იდეაზე, საგადასახადო სისტემის გადახედვაზე ან განათლების ტრანსფორმაციაზე. ამავე დროს, ბრინიოლფსონი და მაკაფი მიუთითებენ, რომ საჭიროა ეკონომიკური მეტრიკების, მაგალითად მშპ-ის, გადაფასება, რადგან ის სრულად აღარ ასახავს კეთილდღეობის სურათს. ტექნოლოგიური რევოლუცია, ამგვარად, ერთდროულად არის ზრდის წყაროც და ახალი უთანასწორობების გამომწვევიც, რაც როგორც კლასიკურ, ისე ალტერნატიულ თეორიებს ახალ ანალიტიკურ გამოწვევას უქმნის.

ნიკ სრნიჩეკი (2017) „პლატფორმულ კაპიტალიზმს“ აღწერს როგორც თანამედროვე კაპიტალიზმის სტადიას, სადაც წამყვანი ფირმები (Google, Amazon, Facebook, Alibaba და სხვ.) მოქმედებენ ციფრული პლატფორმების მოდელზე და ქმნიან ახალი ტიპის მონოპოლიებს. პლატფორმები აგროვებენ უზარმაზარ მონაცემებს, სარგებლობენ ქსელის ეფექტებით და ხშირად სთავაზობენ მომხმარებლებს სერვისებს უფასოდ, ხოლო შემოსავალს იღებენ რეკლამისა და მონაცემთა მონეტიზაციიდან. ეს მოდელი სცდება კლასიკური კონკურენციის ჩარჩოებს: წარმატებულმა პლატფორმებმა შეიძლება მთელ სექტორზე მოიპოვონ კონტროლი. შედეგად ჩნდება მარეგულირებელი და სოციალური გამოწვევები — მონაცემთა მონოპოლიები, ციფრული შრომის პირობები და კონფიდენციალურობის საკითხები. სრნიჩეკის ხედვით, მონაცემები იქცა „ახალ ნავთობად“, ხოლო პლატფორმები — მის დამუშავების მანქანებად, რაც მოითხოვს ეკონომიკური თეორიების გადახედვას ციფრული ეპოქის პირობებში.

4. გეოეკონომიკა როგორც ინტეგრაციული ჩარჩო. გეოეკონომიკის ტერმინი პირველად ედვარდ ლუტვაკმა შემოიტანა (Luttwak, 1990), მოგვიანებით კი პარაგ ხანამ (Khanna, 2016) და სხვა ავტორებმა განავითარეს. ეს კონცეფცია ეკონომიკურ პროცესებს გლობალური ძალაუფლებისა და სტრატეგიული ინტერესების ჭრილში განიხილავს და აერთიანებს ეკონომიკურ და გეოპოლიტიკურ განზომილებებს.

გეოეკონომიკა განსაკუთრებით აქტუალურია XXI საუკუნეში, რადგან ის გვაძლევს საშუალებას ერთდროულად დავინახოთ ბაზრის ლოგიკა და საერთაშორისო პოლიტიკური კონკურენცია. ამგვარად, იგი შეიძლება აღვიქვათ როგორც ინტეგრაციული ჩარჩო, რომელიც აკავშირებს კლასიკური ეკონომიკის ბაზრის მოდელებს და ალტერნატიული თეორიების მიერ წამოწეულ სოციალურ-პოლიტიკურ ფაქტორებს.

პრაქტიკული ქეისები: ევროკავშირი გეოეკონომიკის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მაგალითია. ის შექმნილი იყო მშვიდობისა და სტაბილურობის გასაძლიერებლად, მაგრამ დროთა განმავლობაში გადაიქცა გლობალურ ეკონომიკურ ცენტრად. საერთო ბაზარი, ევროზონა და ერთიანი რეგულაციები აძლევს საშუალებას არა მხოლოდ შიდა კეთილდღეობა განამტკიცოს, არამედ საერთაშორისო ასპარეზზე საკუთარი პოზიციები გაიმყაროს (Moravcsik, 2010). უკანასკნელ წლებში განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ენერგეტიკული პოლიტიკა. უკრაინის ომის შემდეგ, ევროკავშირმა დაიწყო ენერგორესურსების დივერსიფიკაცია და რუსეთზე დამოკიდებულების შემცირება, რაც ეკონომიკას უშუალოდ უსაფრთხოების პოლიტიკასთან აკავშირებს. ამავდროულად, „ევროპის მწვანე შეთანხმება“ (European Green Deal) მიზნად ისახავს 2050 წლისთვის ნახშირბადის ნეიტრალიტეტს, რაც ეკონომიკურ განვითარებას გარემოს დაცვის დღის წესრიგთან აერთიანებს. ევროკავშირი ასევე ცდილობს ციფრული სუვერენიტეტის განმტკიცებას – მონაცემთა დაცვისა და ტექნოლოგიური რეგულაციების გამკაცრებით.

კავკასია რეგიონია, სადაც სხვადასხვა ძალის ინტერესები იკვეთება. საქართველოს მდებარეობა შავი ზღვისა და კასპიის აუზის შორის ქმნის მას უნიკალურ სატრანზიტო ფუნქციას. ენერგორესურსების ტრანსპორტი და სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა ქვეყანას გარდაქმნის „კარიბჭედ“ ევროპასა და აზიას შორის. TRACECA აგრძელებს მუშაობას როგორც მთავრობათაშორისი პლატფორმა, ხოლო INOGATE-ის დასრულების შემდეგ ენერგეტიკული თანამშრომლობა EU4Energy-ის ქოლგაში განახლდა. ეს აჩვენებს, რომ რეგიონული თანამშრომლობა ახალ ფორმებში ვითარდება. როგორც პაპავა (2025) აღნიშნავს, საქართველოს ეკონომიკური უსაფრთხოება მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული სატრანზიტო დერეფნების ეფექტიან გამოყენებაზე. ადგილობრივი კვლევებიც (Zabakhidze & Beradze, 2018; Jakhutashvili, 2024) ხაზს უსვამენ, რომ ქვეყნის მთავარი კონკურენტული უპირატესობა სწორედ ტრანზიტული ფუნქციაა, თუმცა ამავე დროს ის ზრდის გეოპოლიტიკურ რისკებსაც.

 „სარტყელი და გზა“ (BRI) არის ჩინეთის მასშტაბური გეოეკონომიკური პროექტი, რომელიც ინფრასტრუქტურულ ინვესტიციებზეა დაფუძნებული. მისი მიზანია ახალი სავაჭრო და სატრანსპორტო მარშრუტების შექმნა, რაც პარტნიორ ქვეყნებს სთავაზობს განვითარებისა და კავშირის ახალ შესაძლებლობებს. თუმცა, კრიტიკოსები მიუთითებენ, რომ ამასთან ერთად ქვეყნებს შესაძლოა გაუმძაფრდეთ ვალის ტვირთი და გაიზარდოს ჩინეთზე დამოკიდებულება (Hurley, Morris & Portelance, 2018). ბოლო პერიოდში ინიციატივის მნიშვნელოვანი ნაწილი გახდა „ციფრული აბრეშუმის გზა“ — სატელეკომუნიკაციო ქსელებისა და მონაცემთა ინფრასტრუქტურის გაფართოება, რაც ზრდის ჩინეთის ტექნოლოგიურ გავლენას და აჩენს უსაფრთხოების დებატებს. პარალელურად, სხვა მოთამაშეები ცდილობენ ალტერნატიული პროექტების განვითარებას. მაგალითად, 2023 წელს გამოცხადებული India–Middle East–Europe Corridor აჩვენებს, რომ დასავლეთი და პარტნიორები ცდილობენ კონკურენციული მარშრუტების შექმნას. შედეგად, BRI უკვე არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ გლობალური სტრატეგიული დაპირისპირების მთავარი ასპარეზიც გახდა.

სამივე ქეისი ნათლად აჩვენებს, რომ გეოეკონომიკა პრაქტიკაში მართლაც ფუნქციონირებს როგორც „ხიდი“ კლასიკურ და ალტერნატიულ მიდგომებს შორის: ევროპის მაგალითში ის აერთიანებს კლასიკურ ეკონომიკურ ინტეგრაციას ინსტიტუციურ ალტერნატივებთან და იძენს ახალ მნიშვნელობას ციფრული სუვერენიტეტისა და მწვანე ტრანზიციის კონტექსტში. კავკასიაში გეოეკონომიკა ბაზრის ლოგიკას (ენერგეტიკული რესურსები და სატრანზიტო დერეფნები) აკავშირებს ალტერნატიულ ხედვებთან, სადაც ინსტიტუციური სისუსტე და კონფლიქტები თანაარსებობს ტექნოლოგიურ კონკურენციასთან. ჩინეთის Belt and Road გვიჩვენებს, რომ ინფრასტრუქტურასა და ვაჭრობას მხოლოდ კლასიკური მოდელებით ვერ გავიგებთ — აქ პოლიტიკა, ინსტიტუციური ჩარჩოები და ტექნოლოგიური ინოვაციები ერთიანად განსაზღვრავენ პროცესს.

დასკვნა. ეკონომიკური აზრის ისტორია გვიჩვენებს, რომ არც ერთი თეორია არ არის საბოლოო და სრულყოფილი. კლასიკურმა და ნეოკლასიკურმა მიდგომებმა შექმნეს ბაზრის თვითრეგულირების საფუძველი და ეკონომიკის მეცნიერული ჩარჩო, მაგრამ რეალობის სირთულემ წარმოშვა ახალი მიმართულებები — ინსტიტუციონალიზმი, ქცევითი ეკონომიკა, განვითარების და კრიტიკული თეორიები — რომლებიც ანალიზს ახალ განზომილებებს მატებს. XXI საუკუნის გამოწვევები — გლობალიზაცია, გეოპოლიტიკური დაძაბულობა და ტექნოლოგიური რევოლუცია — კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ინტეგრირებული ხედვის აუცილებლობას. გეოეკონომიკა, როგორც ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ფაქტორებს შორის დამაკავშირებელი ჩარჩო, გვაძლევს საშუალებას უფრო სრულად გავიგოთ თანამედროვე დინამიკა. პრაქტიკული ქეისები — ევროკავშირი, კავკასია და ჩინეთის „სარტყელი და გზა“ — ნათლად ადასტურებს, რომ ეკონომიკა მხოლოდ ბაზრის მექანიზმებით ვერ აიხსნება. ის არის გლობალური ძალაუფლების, ტექნოლოგიური ტრანსფორმაციისა და სოციალური ფაქტორების ურთიერთქმედების შედეგი. შესაბამისად, ეკონომიკური თეორიები მუდმივად უნდა ვითარდებოდეს და ადაპტირდებოდეს, რათა შეძლოს თანამედროვე სამყაროს კომპლექსური რეალობის ასახვა. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. Abashishvili, G., & Liparteliani, S. (2021). Georgia’s Transit Potential – Country’s Competitive Advantage. The New Economist, 16(2), 42–57.
2. Gondauri, D., & Moistsrapishvili, M. (2025). Development of Railway Silk Road as a Platform for Promoting Georgia’s Economic Growth. arXiv preprint.
3. Jakhutashvili, G. (2024). Georgia’s Role as a Transit Corridor in Trade with Central Asia. Georgia Today.
4. Papava, V. (2015). Economic security and geopolitical challenges for Georgia. Georgian Foundation for Strategic and International Studies (GFSIS).
5. Zabakhidze, M., & Beradze, R. (2018). Georgia as a Transit Hub and its Increasing Potential in the Implementation of the Belt and Road Initiative. PMC Research.
6. Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The second machine age: Work, progress, and prosperity in a time of brilliant technologies. W.W. Norton & Company.
7. Friedman, M. (1968). The role of monetary policy. American Economic Review, 58(1), 1–17.
8. Harvey, D. (2005). A brief history of neoliberalism. Oxford University Press.
9. Hurley, J., Morris, S., & Portelance, G. (2018). Examining the debt implications of the Belt and Road Initiative from a policy perspective. Center for Global Development.
10. Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk. Econometrica, 47(2), 263–291.
11. Keynes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest, and money. Macmillan.
12. Khanna, P. (2016). Connectography: Mapping the future of global civilization. Random House.
13. Luttwak, E. (1990). From geopolitics to geo-economics: Logic of conflict, grammar of commerce. The National Interest, 20, 17–23.
14. Marshall, A. (1890). Principles of economics. Macmillan.
15. Moravcsik, A. (2010). The choice for Europe: Social purpose and state power from Messina to Maastricht. Cornell University Press.
16. North, D. C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge University Press.
17. Ricardo, D. (1817). On the principles of political economy and taxation. John Murray.
18. Sen, A. (1999). Development as freedom. Oxford University Press.
19. Smith, A. (1776). An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. W. Strahan and T. Cadell.
20. Srnicek, N. (2017). Platform capitalism. Polity Press.
21. Stiglitz, J. E. (2002). Globalization and its discontents. W.W. Norton & Company.
22. Rodrik, D. (2011). The globalization paradox: Democracy and the future of the world economy. W.W. Norton & Company. Veblen, T. (1899). The theory of the leisure class. Macmillan