∘ ზურაბ წერეთელი ∘
მცირე ბიზნესის განვითარების ძირითადი პრობლემები და გავრცელებული გამოწვევების გადაჭრის გზები

ანოტაცია. ნაშრომში განხილულია მცირე ბიზნესის როლი და მნიშვნელობა ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაში. თანამედროვე ბიზნესსექტორში არსებული მდგომა¬რეობის გაანალიზების საფუძველზე გამოკვეთილია ის ძირითადი პრობლემები, რაც გარკვეულწილად ხელს უშლის მცირე ბიზნესის ფუნქციონირებას და პერსპექტიულ განვითარებას. შესაბამისად წარმოდგენილია აღნიშნული გამოწვევების გადაჭრის გზები.

საგადასახადო შეღავათებისa და სამთავრობო პროგრამების მხარდაჭერის პირობებშიც კი მცირე ბიზნესს უჭირს დამკვიდრება მეწარმეობის სხვადასხვა დარგში და სულ უფრო მეტად შეინიშნება საშუალო და მსხვილი ბიზნესის მხრიდან მცირე საწარმოთა “შევიწროება”, განსაკუთრებით საცალო ვაჭრობის სფეროში.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ეკონომიკის ყველაზე დიდი გამოწვევა მცირე ბიზნესის არაჯეროვანი განვითარებაა. სწორედ ამიტომ მნიშვნელოვანია ამ სფეროს კვლევა, ეფექტური, კომპლექსური ღონისძიებების დასახვა პრობლემების მოსაგვარებლად როგორც სახელმწიფოს, ისე კერძო სტრუქტურების ჩართულობით.

საკვანძო სიტყვები: მცირე ბიზნესი, მცირე ბიზნესის განვითარების გამოწვევები, გამოწვევების გადაჭრის გზები, საინვესტიციო გარემო, საკრედიტო მიმზიდველობა, არასრულყოფილი კონკურენცია.

შესავალი

თანამედროვე მსოფლიოს წამყვანი სახელმწიფოების გამოცდილება, ნებისმიერ სახელმწიფოში, მაღალგანვითარებული და ეფექტიანი ბიზნესის განვითარების აუცილებლობაზე მიგვითითებს. სწორედ ის წარმოადგენს იმ ბერკეტს, რომელსაც ეფუძნება საზოგადოების ეკონომიკური და სოციალური აღმავლობა. სწორედ მასზეა დამოკიდებული ამა თუ იმ სახელმწიფოს წარმატებული განვითარების ბედი.

ცვლილებების განუწყვეტლად ზრდადი ტემპი გახდა ეკონომიკის ზრდის ძირითადი ფაქტორი. იმისათვის რომ ეკონომიკური სუბიექტები დარჩნენ კონკურენტუნარიანი, უნდა შეინარჩუნონ საკუთარი ინოვაციური აქტიურობის მაღალი ტემპი. ყველა სახის ინოვაცია წარმოადგენს ერთდროულად ეკონომიკური სუბიექტების როგორც სიცოცხლისუნარიანობის, ისე კონკურენტუნარიანობის ფაქტორს. ახალი იდეების, უახლესი პროდუქციისა და ტექნიკის პრაქტიკული გამოყენება ხელს უწყობს თანამედროვე საზოგადოების ეკონომიკურ ზრდასა და სოციალურ განვითარებას. თანამედროვე ეტაპზე საქართველოში სიახლეთა დანერგვის პროცესი მიმდინარეობს ეკონომიკის მრავალ სფეროში. განვითარებული ქვეყნებიდან ჩამორჩენის დაძლევის მიზნით, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენისა და ცხოვრების დონის ამაღლებისათვის აუცილებელია მაღალი ტექნოლოგიებისა და მეცნიერებატევადი დარგების განვითარება. 

დღეისათვის მთელ მსოფლიოში ერთ-ერთ პრობლემად რჩება ბიზნესის, მათ შორის მცირე ბიზნესის სტაბილურობის შენარჩუნება ანუ მუდმივი განვითარების მიღწევა. ამიტომაც არის, რომ ზოგიერთი ბიზნესი ვერ უძლებს კონკურენციას და იცვლის სახეს ან კიდევ უქმდება.

სულ უფრო და უფრო რთულდება ბაზარზე მნიშნვნელოვანი ადგილის დაკავება საწარმოებისათვის, რადგან გლობალიზაციის მზარდმა გავლენამ სრულიად შეცვალა მსოფლიო ეკონომიკის სურათი და შესაბამისად საზოგადოებისათვის აღარ წარმოადგენს ღირებულს ის საქონელი და მომსახურება, რომელიც თუნდაც რამდენიმე წლის წინ მისაღები იყო. აქედან გამომდინარე, თუ ფირმებს სურთ ბაზარზე თავიანთი სახელის დამკვიდრება, ამ ცვლილებებს მათ ფეხი უნდა აუწყონ. 

* * *

განვითარებული სახელმწიფოების მთლიან შიდა პროდუქტში მნიშვნელოვანი წილი მცირე და საშუალო ბიზნესს უჭირავს. ქვეყნის დოვლათის დიდი ნაწილი სწორედ ამ სფეროში იქმნება და მოსახლეობის უმრავლესობა აქ არის დასაქმებული. მცირე ბიზნესი ქმედით როლს თამაშობს ქვეყნის სიღარიბის დაძლევაში. საწარმოთა გრადაცია ზომის მიხედვით განსხვავებულია ცალკეულ ქვეყანაში. საქართველოში საწარმოები ზომის მიხედვით დაიყოფა შემდეგნაირად:  მსხვილი, საშუალო და მცირე.

მცირე და საშუალო საწარმოებს განეკუთვნება ყველა ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის საწარმო, რომელშიც დასაქმებულთა საშუალო წლიური რაოდენობა და  წლიური ბრუნვა არ აღემატება შემდეგ ზღვრულ  ოდენობებს:

• მცირე  საწარმოებისათვის – 50 დასაქმებულსა და 12 მლნ. ლარს;
• საშუალო   საწარმოებისათვის  –  249 დასაქმებულს ან 60 მლნ. ლარს;
• რაც შეეხება მსხვილ საწარმოებს, მათ განეკუთვნება საწარმო, სადაც დასაქმებულთა  რაოდენობა  აღემატება 249 კაცს ან წლიური ბრუნვის მოცულობა  შეადგენს  60  მლნ  ლარს [13].

ნებისმიერ ქვეყანაში მეწარმისათვის მცირე და საშუალო ბიზნესი ერთობ მიმზიდველია. შეიძლება გამოვყოთ მხოლოდ რამდენიმე უპირატესობა, როგორიცაა უსაფრთხოება, ადაპტირებადობა, მომგებიანობა. და მართლაც, იმ მცირე და საშუალო საწარმოებში, რომლებიც წარმატებულად ფუნქციონირებენ და მენეჯმენტი სრულყო­ფილად მუშაობს, ყველა ეს თვისება შეიძლება დავინახოთ. მიუხედავად  ამისა, იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც მცირე მეწარმეობა დიდი მხარდაჭერით სარგებლობს, არსებობს მცირე ბიზნესის თანამდევი პრობლემები,  კერძოდ:

−  დასაქმებულ მენეჯერთა რაოდენობა და გამოცდილება შეზღუდულია;

− ფინანსების ნაკლებობა  მთავარი პრობლემაა;

_ მენეჯერების შეზღუდული გამოცდილება არ იძლევა მათ ხელთ არსებული სახსრების რაციონალურად განოყენების შესაძლებლობას;

− მენეჯერთა გუნდი საკმაოდ მცირერიცხოვანია და შეიძლება ის იყოს ახალბედაც ბიზნესში, რომელსაც არ გააჩნია სპეციალური განათლება, ამიტომ პრობლემებს  შეიცნობენ მხოლოდ მაშინ, როცა უკვე გაჩნდება, მათ გადასაწყვეტად კი საკმარისი დრო არა  აქვთ;

− საკმაოდ შეზღუდული გეოგრაფიული და სამრეწველო სექტორი;

− შენობა-ნაგებობა ყოველთვის არ არის ხელსაყრელი ბიზნესის ორგანიზაციისათვის;

− მენეჯერებს ყოველთვის არა აქვთ სწორი ინფორმაცია გადაწყვეტილების მისაღებად, ისინი ეყრდნობიან მოძველებულ, ყოველ შემთხვევაში წინა წლის ინფორმაციას.

მიუხედავად ამისა განვითარებულ ქვეყნებში უკვე რამდენიმე ათეული წელია, მშპ-ის 50-70%-ს მცირე და საშუალო კომპანიები აწარმოებენ, საქართველოში კი ეს ნიშნული 20%-ს ვერ გასცდა.  მსოფლიო ბანკის მიერ ჩატარებული კვლევის თანახმად, ქვეყანაში მცირე და საშუალო ბიზნესისთვის ხელის შემშლელი პრობლემები მრავლადაა. საქართველოში მცირე საწარმოთა ფორმირების პროცესი ატარებს რთულ, წინააღმდეგობრივ ხასიათს და მნიშვნელოვან სოციალურ-ეკონომიკურ დანახარჯებთან არის დაკავშირებული. ეს განპირობებულია მრავალი გარე მიზეზით, რომელთაგან ძირითადია: საინვესტიციო და საკრედიტო მიმზიდველობის დაბალი დონე, ბაზრის არასრულყოფილება, ბიუროკრატიზმი და სხვა [13].

მცირე მეწარმეებმა არ იციან, როგორ უნდა წარმართონ თავიანთი ბიზნესი სწორად, არ აქვთ შემუშავებული ბიზნესგეგმა, რომლითაც სამომავლოდ იხელმძღვანელებენ. ბიზნესის წამოწყება და შემდეგ მისი მართვა კარგად დაგეგმილი და გააზრებული უნდა იყოს. სწორედ ამ ნიშნებს ვერ ვნახავთ იმ მცირე და საშუალო ფირმებში, რომლებსაც სჭირდებათ გეგმები და მათი ეფექტიანი რეალიზაცია, რათა  დეფიციტური რესურსები გამოიყენონ  სწორედ  იმ უბნებზე, სადაც  ყველაზე მეტადაა საჭირო  [3].

მკვლევრები აღიარებენ, რომ საქართველოში   მეწარმეები ისე  იწყებენ  საქმიანობას, ბაზარიც კი არ აქვთ შესწავლილი, არ იცნობენ მომხმარებელთა მოთხოვნებს და, რაც ყველაზე ცუდია, არც  ცდილობენ სპეციალისტებთან კონსულტაციით   მიიღონ ინფორმაცია ამ ძირეული  საკითხების  გასათვალისწი­ნებ­ლად.

უნდა ითქვას, რომ საქართველოს ეკონომიკის ყველაზე დიდი გამოწვევა მცირე  ბიზნესის არაჯეროვანი განვითარებაა. სწორედ ამიტომ მნიშვნელოვანია ამ სფეროს კვლევა და ეფექტური კომპლექსური (სახელმწიფო და კერძო  სტრუქტურების ჩართულობით) ღონისძიებების დასახვა პრობლემების მოსაგვარებლად.

მსხვილი ბიზნესი  სწრაფი  ტემპით  მიიწევს  წინ, რაც, თავის მხრივ, მცირე  მეწარმეობაზე ახდენს უარყოფით გავლენას. პატარა ფირმები დიდ საწარმოებს ვერ უწევენ  კონკურენციას და ხშირ შემთხვევაში წყვეტენ საქმიანობას. თავდაპირველად პროცესი დედაქალაქში  დაიწყო  და ძალიან ბევრი  წვრილი მაღაზია  უბნებში  დაიხურა,  რადგან  საბითუმო  მოვაჭრეებისა და მსხვილი მწარმოებლების  მიერ  პროდუქციის შეღავათიან  ფასებში მიწოდებამ (დიდი რაოდენობის შესყიდვის გამო) სავაჭრო ქსელებისთვის და მათ მიერ გატარებულმა საფასო პოლიტიკამ მცირე სავაჭრო ობიექტები არათანაბარ  კონკურენტულ პირობებში ჩააყენა  [2].

ანალოგიური  მდგომარეობაა უკვე  რეგიონებშიც,  სადაც მსხვილი სავაჭრო ქსელები “მაგნიტი”, “სპარი”, “ნიკორა”, “ორი ნაბიჯი” და სხვა  ერთმანეთის  მიყოლებით ხსნიან ფილიალებს, პატარა მაღაზიები კი მაღალი ბრენდის კომპანიების გვერდით ფუნქციონირებას ვერ აგრძელებენ  და საქმიანობას  წყვეტენ.

კვლევებით დასტურდება, რომ საქართველოში მცირე საწარმოთა  42%-ის არსებობა  5 წელს არ აღემატება, ხოლო დაახლოებით 73% საკუთარი ბიზნესის  გაფართოებას ვერ  ახერხებს ფინანსურ სახსრებზე ხელმისაწვდომობის არქონის  გამო. ბანკებიც თავს იკავებენ მცირე მეწარმეებისთვის კრედიტის გაცემაზე და უპირატესობას ყოველთვის  მსხვილ ბიზნესს ანიჭებენ.

ბიზნესის გამსხვილების  ტენდენცია მცირე  მეწარმეობის განვითარებაზე საკმაოდ  მძიმედ აისახება. სახელმწიფო  მხარდაჭერის  ღონისძიებათა  სისტემის  არსებობის  პირობებშიც კი აუცილებელია უფრო  ეფექტური ღონისძიებების გატარება იმ კომპლექსური პრობლემების მოსაგვარებლად, რომლებიც ბიზნესგარემოში არსებობს. მცირე ბიზნესის ხელშეწყობისთვის საკმარისი არ აღმოჩნდა ზოგადი სტრატეგიის შემუშავება, არამედ აუცილებელი გახდა ქმედითი ღონისძიებების  გატარება განსაზღვრული  სფეროებისა  და მიმართულებების  მიხედვით  [2].

მცირე ბიზნესი ეკონომიკის ხერხემალია, თუმცა ზრდისა და წარმატებისკენ სწრაფვაში ისინი ასევე მრავალ გამოწვევას აწყდებიან. მეცნიერების მიერ წინა წლებში ჩატარებული კვლევების თანახმად, მცირე ბიზნესის 65%-მა განაცხადა, რომ მათი საქმიანობა მომგებიანი იყო, მაგრამ ხუთი ან მეტი თანამშრომლის მქონე ბიზნესის მხოლოდ 31%-ს მოუწევს მცირედი ზრდის ან კლების პოზიციის ფაქტის შეგუება  [5].

შესაძლებელია წარმოვადგინოთ რამდენიმე გავრცელებული პრობლემა, რომელიც ხელს უშლის მცირე ბიზნესის განვითარებასა და ზრდას. ესენია:

1. მკაფიო ბიზნესგეგმის არარსებობა. ბიზნესგეგმა არის გზამკვლევი, რომელიც ასახავს ბიზნესის წარმართვის ხედვას, მისიას, მიზნებს, სტრატეგიებს და სამოქმედო ნაბიჯებს. ყოველივე იძლევა საშუალებას განისაზღვროს სამიზნე ბაზარი, დადგინდეს კონკურენტული უპირატესობა, რათა განაწილდეს რესურსები და გაიზომოს პროგრესი. მკაფიო ბიზნესგეგმის გარეშე, შეიძლება დრო და ფული დაიხარჯოს ისეთ აქტივობებზე, რომლებიც არ შეესაბამება დასახულ მიზნებს;

2.  ცუდი ფინანსური მენეჯმენტი. ფინანსების არასწორი მართვა მცირე ბიზნესისთვის დიდი პრობლემაა; მრავალ მცირე ბიზნესის მფლობელს უჭირს ფულადი ნაკადების, ბიუჯეტირების, ბუღალტრული აღრიცხვის, დაბეგვრისა და ვალების პრობლემის გადაჭრა. ამ საკითხებმა შეიძლება გავლენა იქონიოს მათ მომგებიანობაზე, ლიკვიდურობაზე, გადახდისუნარიანობაზე და ზრდის პოტენციალზე. ცუდმა ფინანსურმა მენეჯმენტმა ასევე შეიძლება გამოიწვიოს იურიდიული პრობლემები, ჯარიმები ან თუნდაც გაკოტრება;

3. არაეფექტური მარკეტინგული სტრატეგია. მარკეტინგი აუცილებელია მცირე ბიზნესის ზრდისთვის, რადგან ის ეხმარება მეწარმეს სამიზნე აუდიტორიის მიღწევასა და მის ჩართვაში, ბრენდის ცნობადობის ამაღლებაში, გაყიდვების გაზრდაში. თუმცა ბევრ მცირე ბიზნესს არ გააჩნია მკაფიო და ეფექტური მარკეტინგული სტრატეგია ან ეყრდნობა მოძველებულ და არაეფექტურ მეთოდებს. მათ ასევე შეიძლება ჰქონდეთ შეზღუდული რესურსები, უნარები ან ინსტრუმენტები მარკეტინგული კამპანიების განსახორციელებლად.

4. მასშტაბირებადი სისტემებისა და პროცესების ნაკლებობა. მცირე ბიზნესის ზრდასთან ერთად, შესაძლოა მეწარმე წააწყდეს მოთხოვნის ზრდას, სირთულესა და კონკურენციას. ამ გამოწვევებთან გასამკლავებლად, მას უნდა ჰქონდეს  შემუშავებული მასშტაბირებადი სისტემები და პროცესები, რომლებიც ხელს შეუწყობს მის ზრდას და ეფექტურობას. თუმცა ბევრი მცირე ბიზნესი ეყრდნობა ხელით შექმნილ, არასტანდარტულ ან მოძველებულ სისტემებსა და პროცესებს, რამაც შეიძლება შეზღუდოს პროდუქტიულობა, ხარისხი და მომგებიანობა.

წარმოგიდგენთ აღნიშნული პრობლემების გადაწყვეტის საგულისხმო მოსაზრებებს:

• შექმენით ყოვლისმომცველი ბიზნესგეგმა ბიზნესის ზრდისა და წარმატების მისაღწევად, მცირე ბიზნესს სჭირდება კარგი ბიზნესგეგმა. შეგიძლიათ გამოიყენოთ ონლაინ ინსტრუმენტები და შაბლონები მათ შესაქმნელად, ან გაიაროთ კონსულტაცია პროფესიონალ ბიზნესმრჩეველთან. თქვენი ბიზნესგეგმა უნდა მოიცავდეს შემდეგ ელემენტებს: ა) რეზიუმე – თქვენი ბიზნესის მოკლე მიმოხილვა, მისი მიზანი, პროდუქტები ან მომსახურება, ბაზარი, ფინანსური პროგნოზები და მიზნები;  ბ) კომპანიის აღწერა –  თქვენი ბიზნესის დეტალური აღწერა, ისტორია, სამართლებრივი სტრუქტურა, საკუთრება, მდებარეობა და ღირებულებები; გ) ბაზრის ანალიზი – თქვენი ინდუსტრიის, კონკურენტების, მომხმარებლების, ასევე  ბაზრის შესაძლებლობებისა და საფრთხეების საფუძვლიანი კვლევა; დ) მარკეტინგისა და გაყიდვების სტრატეგია –  მკაფიო ახსნა იმისა, თუ როგორ აპირებთ თქვენი ბიზნესის პოპულარიზაციას, მომხმარებლების მოზიდვას, შენარჩუნებასა და შემოსავლის გენერირებას; ე) ოპერაციების გეგმა – აღწერა იმისა, თუ როგორ წარმართავთ თქვენს ბიზნესს, მათ  შორის წარმოების პროცესს, მომწოდებლებს, ინვენტარს, აღჭურვილობას, ტექნოლოგიას, პერსონალს და ხარისხის კონტროლს; ვ) ფინანსური გეგმა – თქვენი შემოსავლების ანგარიშგების, ბალანსის, ფულადი ნაკადების ანგარიშგებისა და ზარალის ანაზღაურების ანალიზი, ასევე თქვენი დაფინანსების საჭიროებებისა და წყაროების პროგნოზი; ზ) დანართი –  ნებისმიერი დამატებითი ინფორმაცია, რომელიც ადასტურებს თქვენს ბიზნესგეგმას, როგორიცაა რეზიუმეები, ლიცენზიები, ნებართვები, კონტრაქტები ან რეკომენდაციები.
• ფინანსური მენეჯმენტის სათანადო პრაქტიკის დანერგვა. ფინანსური პრობლემების თავიდან ასაცილებლად  მცირე ბიზნესმა უნდა დანერგოს ფინანსური მენეჯმენტის სათანადო პრაქტიკა, რომელთაგან  საუკეთესოა შემდეგი: ა) შეინარჩუნეთ ზუსტი და განახლებული ფინანსური ჩანაწერები, პროგრამული უზრუნველყოფის ან აპლიკაციების გამოყენებით, რომლებსაც შეუძლიათ პროცესის ავტომატიზაცია და გამარტივება; ბ) თვალყური ადევნეთ და აკონტროლეთ თქვენი ფულადი ნაკადები, შემოსავალი და ხარჯები და მოამზადეთ რეგულარული ფინანსური ანგარიშგებები და ანგარიშები; გ) შექმენით და დაიცავით რეალისტური ბიუჯეტი და საჭიროებისამებრ შეცვალეთ იგი თქვენი რეალური შესრულებისა და ცვალებადი გარემოებების საფუძველზე; დ) გამოყავით თქვენი პირადი და ბიზნესფინანსები, გახსენით სპეციალური ბიზნესსაბანკო ანგარიში და საკრედიტო ბარათი; ე) დაიქირავეთ კვალიფიციური  ან რიგითი ბუღალტერი, ან გადაეცით თქვენი ბუღალტრული და საგადასახადო ამოცანები მაღალი რეპუტაციის მქონე ფირმას; ვ) გამოიყენეთ პროფესიონალური რჩევა ფინანსური დაგეგმვის, ინვესტირების, სესხების აღებისა და თქვენი ბიზნესისთვის ფულადი სახსრების დასაზოგად; ზ) მიმართეთ გრანტებს, სესხებს ან დაფინანსების სხვა ფორმებს, რომლებიც შეესაბამება თქვენი ბიზნესის საჭიროებებს და მიზნებს, იმავდროულად  გონივრულად  მართეთ  თქვენი  ვალი.
• ეფექტური მარკეტინგული სტრატეგიის შემუშავება მომხმარებელთა ბაზის და შემოსავლის გასაზრდელად. მცირე ბიზნესს სჭირდება ეფექტური მარკეტინგული სტრატეგიის შემუშავება. მისაღებად მიგვაჩნია რამდენიმე ნაბიჯი, რომელიც უნდა გადადგათ: ა) განსაზღვრეთ თქვენი მარკეტინგული მიზნები, როგორიცაა ტრაფიკის, კონვერსიების, შენარჩუნების ან რეფერალების გაზრდა; ბ) დაადგინეთ თქვენი სამიზნე ბაზარი, მათი საჭიროებები, პრეფერენციები, ქცევები და პრობლემები; გ) ჩაატარეთ SWOT ანალიზი, რათა შეაფასოთ თქვენი ძლიერი და სუსტი მხარეები, შესაძლებლობები და საფრთხეები თქვენს კონკურენტებთან და ბაზართან მიმართებით; დ) აირჩიეთ საუკეთესო მარკეტინგული არხები და ტაქტიკა თქვენი ბიზნესისთვის, როგორიცაა სოციალური მედია, ელფოსტა, კონტენტი, SEO, PPC ან ვიდეორგოლები; ე) შექმენით მარკეტინგული გეგმა, რომელიც ასახავს თქვენს მარკეტინგულ მიზნებს, სტრატეგიებს, ქმედებებს, ბიუჯეტს და ვადებს; დ) განახორციელეთ თქვენი მარკეტინგული გეგმა ისეთი ინსტრუმენტებისა და პლატფორმების გამოყენებით, რომლებიც დაგეხმარებათ მარკეტინგული კამპანიების შექმნაში, მართვასა და ოპტიმიზაციაში; ე) გაზომეთ და შეაფასეთ თქვენი მარკეტინგული შედეგები ისეთი მეტრიკისა და ანალიტიკის გამოყენებით, რომელიც აჩვენებს თქვენი მარკეტინგული ძალისხმევის ეფექტურობას და ინვესტიციის ანაზღაურებას.
• გამოიყენეთ მასშტაბირებადი სისტემები და პროცესები.  ბიზნესის გასა­ზრდელად, თქვენი მუშაობის კომპრომისის გარეშე,  უნდა გამოიყენოთ მასშტაბირებადი სისტემები და პროცესები, რომლებსაც შეუძლიათ თქვენი ოპერაციების ავტომატიზაცია, გამარტივება და გაუმჯობესება. ამის გაკეთების რამდენიმე გზაა: ა) გამოიყენეთ ტექნოლოგია და გამოიყენეთ პროგრამული უზრუნველყოფა ან აპლიკაციები, რომლებიც დაგეხმარებათ თქვენი ბიზნესის სხვადასხვა ასპექტში, როგორიცაა CRM, ERP, POS, HR ან პროექტის მართვა; ბ) გააფართოვეთ თქვენი ონლაინ ყოფნა და გამოიყენეთ ელექტრონული კომერცია, ციფრული მარკეტინგი და ონლაინ პლატფორმები, რათა მიაღწიოთ და მოემსახუროთ მეტ მომხმარებელს როგორც ადგილობრივად, ისე გლობალურად; გ) გაამრავალფეროვნეთ თქვენი შეთავაზებები და დაამატეთ ახალი პროდუქტები, სერვისები ან ფუნქციები, რომლებიც დააკმაყოფილებს თქვენი მომხმარებლების ცვალებად საჭიროებებსა და მოლოდინებს, ამასთანავე შექმნის ახალი შემოსავლის ნაკადებს; დ) ფოკუსირდით მომხმარებელთა ჩართულობაზე და გამოიყენეთ უკუკავშირი, გამოკითხვები, მიმოხილვები, რეკომენდაციები ან ლოიალობის პროგრამები თქვენი მომხმარებლების გასაგებად და დასაკმა­ყოფილებლად, ასევე მათი შენარჩუნებისა და რეკომენდაციების გასაზრდელად; ე) დაიქირავეთ, გადაამზადეთ და ჩადეთ ინვესტიცია თანამშრომლების განვითარებაში; ვ) აიყვანეთ და შეინარჩუნეთ მოტივირებული ახალგაზრდები; ზ) მიაწოდეთ მათ ის ინსტრუმენტები, რესურსები და სტიმულები, რომლებიც მათ სჭირდებათ კარგი მუშაობისთვის; თ) აკონტროლეთ ბაზრის ტენდენციები და იყავით ინფორმირებული თქვენს ინდუსტრიაში არსებული უახლესი განვითარების, ინოვაციებისა და შესაძლებლობების შესახებ.

შესაბამისად აღნიშნულიდან შეგვიძლია გამოვიტანოთ გარკვეული დასკვნა: მცირე ბიზნესის ზრდა ადვილი არ არის, მაგრამ შესაძლებელია ჩამოთვლილი რჩევებისა და ტაქტიკის დაცვით გადალახოთ მცირე ბიზნესის წინაშე არსებული საერთო პრობლემები და მიაღწიოთ ბიზნესის განვითარებისა და გაფართოების მიზნებს. გახსოვდეთ, ზრდა არ არის ერთჯერადი მოვლენა, არამედ უწყვეტი პროცესია, რომელიც მოითხოვს მუდმივ დაგეგმვას, შესრულებას და შეფასებას. ასე რომ, სწავლაც განგრძობადია, რათა მივაღწიოთ მცირე ბიზნესის გაუმჯობესებასა და განვითარებას [5].

მცირე ბიზნესი აწყდება IT პრობლემებსაც, რომლებიც აზიანებს ბიზნესის ეფექტურობას და უსაფრთხოებას. განვიხილოთ თუ როგორ უნდა გადაიჭრას მცირე ბიზნესის ყველაზე გავრცელებული IT პრობლემები.  ბიზნესის მრავალი  მფლობელი აჭიანურებს IT პრობლემების მოგვარებას, რადგან ვარაუდობენ, რომ ისინი ძალიან ძვირი ან რთულია, თუმცა სწორმა სტრატეგიამ შეიძლება გააუმჯობესოს ოპერაციები, გააძლიეროს უსაფრთხოება და თავიდან აიცილოს ძვირადღირებული შეფერხებები.

ბიზნესის ყველაზე გავრცელებულ IT პრობლემების ეფექტურად მოგვარე­ბისთვის განვიხილოთ ისინი:

1. კიბერუსაფრთხოების საფრთხეები და მონაცემთა დარღვევა. კიბერშეტევები რისკის ქვეშ აყენებს მცირე ბიზნესს. ჰაკერები იყენებენ სუსტ პაროლებს, დაუმონტაჟებელ პროგრამულ უზრუნველყოფას და ფიშინგის ელფოსტებს მგრძნობიარე მონაცემების მოსაპარად. უსაფრთხოების ზომების ძლიერი დაცვის  გარეშე ბიზნესს შეუძლია განიცადოს ფინანსური ზარალი და დაიზიანოს რეპუტაცია. ამ საკითხის გადასაჭრელად გამოიყენეთ მრავალფაქტორიანი ავთენტიფიკაცია (MFA), მოითხოვეთ დამატებითი ვერიფიკაცია შესვლისთვის არაავტორიზებული წვდომის თავიდან ასაცილებლად, გადაამზადეთ თანამშრომლები ფიშინგის შესახებ ცნობიერების ასამაღლებლად, ასწავლეთ პერსონალს ყალბი ელფოსტის და მავნე ბმულების ამოცნობა, ინვესტიცია ჩადეთ კიბერუსაფრთხოების ინსტრუმენტებში (firewall-ები, ანტივირუსული პროგრამული უზრუნველყოფა და შეჭრის აღმოჩენის სისტემები იცავს მგრძნობიარე მონაცემებს), ჩაატარეთ რეგულარული უსაფრთხოების აუდიტი – დაუცველობის იდენტიფიცირება და გამოსწორება თავდამსხმელების მიერ მათი გამოყენების დაწყებამდე, ისარგებლეთ მონაცემთა ავტომატური სარეზერვო ასლით  – კიბერინციდენტების შემდეგ აღდგენისთვის გამოიყენეთ ღრუბლოვანი საცავი და ოფლაინ სარეზერვო ასლები.

2. მოძველებული ტექნოლოგია ანელებს პროდუქტიულობას. ბევრი ბიზნესი ფულის დაზოგვის მიზნით მოძველებულ პროგრამულ უზრუნველყოფასა და აპარატურას ეყრდნობა, თუმცა ნელი კომპიუტერები, მხარდაუჭერელი სისტემები და ხშირი ავარიები ამცირებს ეფექტურობას და ზრდის უსაფრთხოების რისკებს. როგორ უნდა მოაგვაროთ ეს პრობლემები? ამისთვის საჭიროა ყოველწლიურად დაგეგმოთ  IT აუდიტი; განსაზღვროთ, რომელ სისტემებს სჭირდება განახლება, გამოიყენოთ ღრუბელზე დაფუძნებული პროგრამული უზრუნველყოფა და შეამციროთ მოძველებულ ლოკალურ აპლიკაციებზე დამოკიდებულება; სისტემის განახლების ავტომატიზა­ციისთვის უსაფრთხოების შესანარჩუნებლად ჩართეთ პროგრამული უზრუნველყოფის ავტომატური განახლებები; ყოველ 3-5 წელიწადში ერთხელ  შეცვალეთ მოძველებული აპარატურა, უნდა განახლდეს კომპიუტერები, როუტერები და სერვერები;  დაიგეგმოს IT კონსულტანტებთან მუშაობა – მართული IT სერვისები ეხმარება ბიზნესს, წინ აღუდგეს სტარტაპებისთვის ტექნოლოგიურ გამოწვევებს.  

3. არ არის სპეციალიზებული IT მხარდაჭერა IT პერსონალის გარეშე. ტექნიკური პრობლემების მოგვარებას უფრო მეტი დრო სჭირდება, რაც ზრდის შეფერხებებს და იწვევს იმედგაცრუებას. ბევრ მცირე ბიზნესს არ შეუძლია სრულ განაკვეთზე IT თანამშრომლების დაქირავება, რაც მათ დაუცველს ხდის მუდმივი ტექნიკური პრობლემების მიმართ. როგორ მოვაგვაროთ ეს პრობლემა? ამისთვის საჭიროა IT მხარდაჭერის აუთსორსინგი – მართული IT სერვისები უზრუნველყოფენ 24/7 დახმარებას უფრო იაფად; გამოიყენეთ დისტანციური პრობლემების მოგვარების ინსტრუმენტები და მიეცით IT გუნდებს პრობლემების  სწრაფად მოაგვარების საშუალება;  შექმენით ცოდნის ბაზა – შექმენით დოკუმენტაცია საერთო პრობლემების გადაჭრის გზებისა და გარე დახმარებაზე დამოკიდებულების შესამცირებლად; გადაამზადეთ თანამშრომლები IT-ის ძირითადი გამოსწორების შესახებ, ასწავლეთ პერსონალს პრობლემების მოგვარების მარტივი ნაბიჯები, რათა მინიმუმამდე დაიყვანოთ შეფერხების დრო; დანერგეთ ავტომატური მონიტორინგი – პროგრამულ უზრუნველყოფას შეუძლია პრობლემების აღმოჩენა და გამოსწორება ოპერაციების შეფერხებამდე.

4. მონაცემთა სარეზერვო ასლისა და კატასტროფების აღდგენის დაგეგმვის ცუდი შედეგები. ბევრი ბიზნესი ვარაუდობს, რომ მათი მონაცემები უსაფრთხოა მანამ, სანამ ისინი არ განიცდიან კიბერშეტევას ან  აპარატურის გაუმართაობით შემთხვევით არ წაიშლება არსებული დოკუმენტაცია. აღდგენის გეგმის გარეშე ამ ინციდენტებმა შეიძლება გამოიწვიოს მონაცემების მუდმივი დაკარგვა. როგორ მოვაგვაროთ პრობლემა? ამისთვის დაიცავით 3-2-1 სარეზერვო ასლის წესი – შეინახეთ მონაცემების სამი ასლი  (ორი ადგილზე, ერთი გარედან); გამოიყენეთ ღრუბლოვანი სარეზერვო სერვისები; შეინარჩუნეთ აუცილებელი ბიზნესფაილების ავტომატური სარეზერვო ასლები; შეამოწმეთ კატასტროფების აღდგენის გეგმები და გაუშვით სიმულირებული აღდგენა სარეზერვო ასლის საიმედოობის დასადასტურებლად; დაშიფრეთ სარეზერვო ასლები  უსაფრთხოებისთვის, დაიცავით შენახული მონაცემები არაავ­ტორიზებული წვდომი­საგან; აკონტროლეთ სარეზერვო ასლის სტატუსი, გამოიყენეთ შეტყობინებები შეცდომების ან არასრული სარეზერვო ასლების აღმოსაჩენად.

5. შესაბამისობისა და მარეგულირებელი გამოწვევები. ისეთი ინდუსტრიები, როგორიცაა ფინანსები, ჯანდაცვა და ელექტრონული კომერცია, ვალდებული არიან დაიცვან მონაცემთა დაცვის მკაცრი კანონები, როგორიცაა GDPR, HIPAA და PCI-DSS. შეუსრულებლობამ შეიძლება გამოიწვიოს დიდი ჯარიმები და სამართლებრივი ქმედებები. როგორ მოვაგვაროთ ეს პრობლემა? ამისთვის საჭიროა გამოიყენოთ შესაბამისობის თვალთვალის ინსტრუმენტები – ავტომატიზებული უსაფრთხოების მონიტორინგი და ანგარიშგება; დაშიფროთ მომხმარებლის მონაცემები და თავიდან აიცილოთ არაავტორიზებული წვდომა მგრძნობიარე ინფორმაციაზე; დაგეგმოთ რეგულარული შესაბამისობის აუდიტი და  გამწვავებამდე გამოავლინოთ პოტენციური დარღვევები; გადაამზადოთ თანამშრომლები იურიდიული მოთხოვნების შესახებ – დარწმუნდით, რომ ყველა თანამშრომელს ესმის მონაცემთა დაცვის პოლიტიკა; ითანამშრომლოთ შესაბამის კონსულტანტებთან და მიიღოთ ექსპერტის რჩევა მარეგულირებელი სტანდარტების დაკმაყოფილების შესახებ.

6. IT ინფრასტრუქტურის მასშტაბირება ბიზნესის ზრდასთან ერთად. ბიზნესის გაფართოებასთან ერთად მათი IT სისტემები უნდა მასშტაბირდეს გაზრდილი სამუშაო დატვირთვისა და მონაცემების დასამუშავებლად. ბევრ მცირე კომპანიას უჭირს ტემპის შენარჩუნება, რაც იწვევს შენელებულ მუშაობას და სისტემის ჩავარდნებს. როგორ მოვაგვაროთ ეს პრობლემა? ამისთვის მიიღეთ მასშტაბირებადი ღრუბლოვანი გადაწყვეტილებები – ღრუბლოვანი ტექნოლოგიები იზრდება ბიზნესის საჭიროებებთან ერთად; განაახლეთ ქსელური აღჭურვილობა, თავიდან აიცილეთ შეფერხებები მაღალი ხარისხის როუტერებითა და კომუტატორებით; დანერგეთ დატვირთვის დაბალანსება და თანაბრად გადაანაწილეთ ტრაფიკი სისტემის გადატვირთვის თავიდან ასაცილებლად; სისტემის მუშაობის მონიტორინგისთვის აღმოაჩინეთ სიმძლავრის პრობლემები  მანამ, სანამ ისინი გავლენას მოახდენენ ოპერაციებზე; დაგეგმეთ მომავალი IT საჭიროებების  ზრდის პროგნოზირება და შესაბამისად მოამზადეთ  IT  სისტემები.

7. ქსელის უსაფრთხოებისა და კავშირის სუსტი პრობლემები. ქსელის ინფრასტრუქტურის  ნელი მუშაობა იწვევს კავშირების გათიშვას და უსაფრთხოების დაუცველობას. როგორ მოვაგვაროთ ეს პრობლემები? ამისათვის გამოიყენეთ ბიზნესკლასის როუტერები და კომუტატორები, გააუმჯობესეთ საიმედოობა და სიჩქარე; ჩართეთ VPN დისტანციური მუშაკებისთვის და დაიცავით მონაცემთა გადაცემა გარე ადგილებიდან; რეგულარულად შეამოწმეთ ქსელის უსაფრთხოება, გამოავლინეთ და გამოასწორეთ დაუცველობები დარღვევების მოხდენამდე; გამოიყენეთ ზედმეტი ინტერნეტკავშირები, უზრუნველყავით უწყვეტი მუშაობა ინტერნეტპროვაიდერის გათიშვის დროს; დაიცავით Wi-Fi WPA3 დაშიფვრით და თავიდან აიცილეთ არაავტორიზებული წვდომა.

8. დისტანციური მუშაობისა და BYOD პოლიტიკის უსაფრთხოების რისკები. დისტანციური თანამშრომლები და პირადი მოწყობილობები ქმნიან ახალი კიბერუსაფრთხოების რისკებს. სათანადო უსაფრთხოების პოლიტიკის გარეშე ბიზნესში წარმოიქმნება რისკი მავნე პროგრამების ინფექციებისა და მონაცემთა გაჟონვის სახით. როგორ მოვაგვაროთ ეს პრობლემა? ამისათვის გაატარეთ მკაცრი BYOD პოლიტიკა,  მოითხოვეთ ანტივირუსული დაცვა და უსაფრთხოების განახლებები პირად მოწყობილობებზე; გამოიყენეთ Endpoint Protection Tools-ი, აკონტროლეთ ყველა დაკავშირებული მოწყობილობა საფრთხეებზე; დანერგეთ ნულოვანი ნდობის უსაფრთხოება, მიანიჭეთ მოწყობილობებზე წვდომა მხოლოდ დადასტურებულ მომხმარებლებს; ასწავლეთ თანამშრომლებს უსაფრთხო პრაქტიკის გამოყენება,  დისტანციურად მომუშავე თანამშრომლებს კი – კიბერრისკებისგან თავდაცვა; რეგულარულად განაახლეთ უსაფრთხოების პოლიტიკა, შეცვალეთ წესები ახალი საფრთხის გაჩენისთანავე.

9. IT ბიუჯეტის შეზღუდვები. ბევრ მცირე ბიზნესს უჭირს IT ინვესტიციებისთვის თანხების გამოყოფა, რაც კრიტიკულ განახლებებს აგვიანებს. როგორ მოვაგვაროთ ეს პრობლემა? ამისათვის პრიორიტეტი მიანიჭეთ აუცილებელ IT ინვესტიციებს, ფოკუსირება მოახდინეთ კიბერუსაფრთხოებასა და ინფრასტრუქტურაზე; გამოიყენეთ გამოწერაზე დაფუძნებული პროგრამული უზრუნველყოფა – SaaS-ის გადაწყვე­ტილებები ამცირებს წინასწარ ხარჯებს; შეისწავლეთ ღია კოდის ინსტრუმენტები – უფასო ალტერნატივებმა შეიძლება დააკმაყოფილოს ბიზნესის საჭიროებები; მოიძიეთ მცირე ბიზნესის IT გრანტები – სამთავრობო პროგრამები ხელს უწყობს IT ხარჯების კომპენსაციას; ოპტიმიზაცია გაუკეთეთ IT ხარჯებს, გადახედეთ  და უარყავით არასაჭირო ხარჯები.

10. ახალი ტექნოლოგიების დანერგვა. ახალი ტექნოლოგიების დანერგვას შეიძლება წინააღმდეგობა შეხვდეს თანამშრომლებისა  და ინტეგრაციის გამოწვევების მხრიდან. როგორ მოვაგვაროთ ეს პრობლემა? ამისათვის შეიმუშავეთ მკაფიო დანერგვის გეგმა და განახორციელეთ ცვლილებები ეტაპობრივად; ჩაატარეთ პრაქტიკული ტრენინგი, დაეხმარეთ თანამშრომლებს თავი კომფორტულად იგრძნონ ახალი ინსტრუმენტების გამოყენებისას; აირჩიეთ თავსებადი გადაწყვეტილებები, უზრუნველყავით შეუფერხებელი ინტეგრაცია არსებულ სისტემებთან; აკონტროლეთ დანერგვის პროგრესი, შეაგროვეთ უკუკავშირი და მოაგვარეთ შეშფოთება; გაიარეთ კონსულტაცია IT ექსპერტებთან, მიიღეთ პროფესიონალური რჩევები ძირითადი ტექნოლოგიური გადასვლების შესახებ. ამ გამოწვევების გადაჭრით მცირე ბიზნესს შეუძლია გააძლიეროს უსაფრთხოება, გაზარდოს ეფექტურობა და მოამზადოს საკუთარი თავი გრძელვადიანი წარმატებისთვის. 

სხვა გამოწვევები, რომელთა წინაშეც შეიძლება აღმოჩნდნენ მცირებიზნესის მფლობელები, წარმოდგენილია ცხრილში[3]:

მცირე ბიზნესის წინაშე არსებული გამოწვევების მართვისთვის აუცილებელია მკაფიო და პირდაპირი სტრატეგია, რომლისთვისაც გასათვალისწინებელია შემდეგი ნაბიჯები:

1. საჭიროა ინფორმირებულობა ეკონომიკური და საბაზრო ცვლილებების შესახებ – ეკონომიკური ტენდენციების რეგულარული მონიტორინგი და სწრაფი ადაპტაცია ფინანსური გაურკვევლობის გავლენის შემცირებას შეუწყობს ხელს. საჭიროებისამებრ უნდა შეიცვალოს ბიზნესგეგმა, რათა არ მოხდეს ჩამორჩენა მიმდინარე კურსთან;

2. მარეგულირებელი მოთხოვნების სისტემატურად გაცნობა – ახალი და არსებული  რეგულაციების გააზრება, რომელიც შეიძლება ნიშნავდეს ბიზნესქსელებში გაწევრიანებას ან შესაბამის ექსპერტებისგან რჩევის მიღებას, რათა შესრულდეს ყველა იურიდიული ვალდებულება;

3. დაფინანსების მრავალი ვარიანტის მოძიება – სხვადასხვა კრედიტორებთან  ურთიერთობების დამყარება. ასევე საჭიროა ინფორმირებულობა სახელმწიფო გრანტებისა და ალტერნატიული დაფინანსების წყაროების მოსაძიებლად;

4. ეფექტური კონკურენცია – უნდა დადგინდეს, რა გამოარჩევს არსებულ ბიზნესს სხვა ბიზნესისგან და უნდა მოხდეს ფოკუსირება მარკეტინგსა და პროდუქტის განვითარებაში არსებულ ძლიერ მხარეებზე. ღრმად შესასწავლია მომხმარებლების საჭიროებები მათი დაკმაყოფილების მიზნით;

5. საგადასახადო ვალდებულებების ყურადღებით მართვა – გამოსაყენებელია საიმედო სააღრიცხვო პროგრამული უზრუნველყოფა ან პროფესიონალი საგადასახადო  მრჩევლები ზუსტი საგადასახადო ანგარიშგებისა და შესაბამისობის უზრუნველ­საყოფად. დეტალური ფინანსური ჩანაწერების შენახვა დასახულ ამოცანას უფრო ადვილად გადაწყვეტს;

6. მოქნილი მიწოდების ჯაჭვის შექმნა – მომწოდებლების დივერსიფიკაციის უზრუნ­ველყოფა შეფერხებების რისკის შესამცირებლად,  შესაძლებლობის შესაბამისად აუცილებელი ნივთების საკმარისი მარაგის შენარჩუნება;

7. ენერგიის ხარჯების კონტროლი – ენერგოეფექტური ტექნოლოგიების გამოკვლევა და განხილვა. განახლებადი ენერგიის ინვესტიციებმა შეიძლება გრძელვადიანი დანაზოგი მოგვცეს;  

8. ტექნოლოგიის გონივრულად გამოიყენება – ჩადეთ ინვესტიცია ტექნოლოგიაში,  რომელიც გრძელვადიან ღირებულებას უზრუნველყოფს. პრიორიტეტი მიანიჭეთ ტრენინგს, რათა თქვენმა გუნდმა შეძლოს ახალი ინსტრუმენტების ეფექტურად გამოყენება და პროდუქტიულობის გაუმჯობესება.

მცირე ბიზნესის განვითარებაზე ზრუნვა  მომავალშიც სახელმწიფოს პრიორიტეტი  უნდა იყოს, რადგან ის წარმოადგენს მოსახლეობის დასაქმებისა  და შემოსავლების  ზრდის ძირითად წყაროს. 

დასკვნა

ამრიგად, მცირე ბიზნესი თანამედროვე  ეკონომიკური სისტემის მნიშვნელოვანი და ერთ-ერთი განუყოფელი ნაწილია. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში  მცირე   მეწარმეებს მხარდაჭერა აქვს ხელისუფლების მხრიდან საგადასახადო  შეღავათების  დაწესებით და გარკვეული მიმართულებების სუბსიდირებით, მათი არსებობის ხანგრძლივობა ხშირ შემთხვევაში 5 წელს არ აღემატება,  საქმიანობის შეწყვეტის მიზეზებად  კი  გვევლინება:

− კონკურენციის გაძლიერება მსხვილი კომპანიების მხრიდან ისეთ სფეროებში, რომლებიც ტრადიციულად მცირე ბიზნესის წარმატებული ფუნქციონირების არეალად ითვლება (საცალო ვაჭრობა და “უბნის” მაღაზიები);

− მცირე  მეწარმეთა  არაკომპეტენტურობა საფასო პოლიტიკის განსაზღვრისას;

− ბიზნესის მართვის მწირი გამოცდილება (დაგეგმვის არარსებობა, ფინანსების უკმარისობა და არსებულის არასწორი მართვა);

− ფინანსური სახსრების  შეზღუდულობის გამო რეკლამაზე  მცირე  დანახარჯები და გაყიდვების  სფეროში  გამოცდილების უკმარისობა.

მცირე ბიზნესის მფლობელები მრავალი გამოწვევის წინაშე დგანან, განსაკუთრებით საწყის წლებში, თუმცა ბიზნესში ბევრი გავრცელებული პრობლემის მოგვარება და გადაჭრა შესაძლებელია. ზოგჯერ მცირედი უკან დახევა, პრობლემური წერტილების იდენტიფიცირება და არსებული სტრატეგიის კორექტირებაც საკმარისია.

არსებულ პირობებში მცირე ბიზნესის სახელმწიფო მხარდაჭერის თანამედროვე სისტემა მაქსიმალურად უნდა ითვალისწინებდეს არსებულ პრობლემებს, ხასიათ­დებოდეს პრაგმატულობით და ინოვაციებზე ორიენტირებით, ყალიბდებოდეს კონკრეტული სფეროს  სპეციფიკის გათვალისწინებით და ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარებიდან გამომდინარე.

თანამედროვე ეტაპზე განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ბიზნესის მართვის სისტემის გაუმჯობესებასა და განვითარებას, რომელიც მენეჯერული სიახლეების შემუშავებითა და დანერგვის გზით უნდა განხორციელდეს. ასევე საჭიროა მენეჯმენტისა და ბიზნესის მუდმივი ცვლილებებისთვის მზადყოფნის საჭიროება, რაც მნიშნელოვნად გადაუწყვეტს მცირე ბიზნესს გამოწვევებს. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. რამაზ აბესაძე. ეკონომიკური განვითარება და ეკონომიკური რეგრესი. თსუ, პაატა გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტის გამომცემლობა. თბილისი, 2014.

2. ზურაბ წერეთელი. ბიზნესი, როგორც სახელმწიფოს ეკონომიკის განვითარების ბერკეტი და მასში არსებული პრობლემები. სახელმწიფოს ეფექტიანი მართვის პრობლემები. XXXII საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალები (09.11.2019). თბილისი, საერთაშორისო გამომცემლობა „პროგრესი“, 2019.  გვ. 45-46.

3. ბიზნეს სექტორი საქართველოში, 2024, საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური.  თბილისი, 2021.  136 გვ.

4. საქართველოს   მცირე   და  საშუალო   მეწარმეობის   განვითარების  სტრატეგია 2016-2020  წლებისთვის,  2016  წ.  44  გვ. https://www.gov.ge/files/439_54422_706524_100-1.pdf

5. Севастьянова А.Е. Формирование условий для инновационного развития регионов ресурсного типа//Москва: Журнал `Регион: экономика и социология~, 2016, № 1.– С. 209-232

6. ზურაბ წერეთელი. ბიზნესის როლი ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში. ეკონომიკური უსაფრთხოების გლობალური და ეროვნული პრობლემები. თსუ, პაატა გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტის ინტერნეტ-კონფერენციის მასალათა კრებული (01.11.2018 – 28.12.2018). თბილისი, 2018. _გვ. 185-191.

7. საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო. საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – საქართველოს ინოვაციებისა და ტექნოლოგიების სააგენტოს დებულების დამტკიცების შესახებ. საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროს ბრძანება №1-1/66. 5 მარტი, 2014 წელი. https://- matsne.gov.ge/ka/document/view/2269957

8. საქართველოს მთავრობა. კვლევებისა და ინოვაციების საბჭოს შექმნისა და მისი დებულების დამტკიცების შესახებ. მთავრობის დადგენილება №32.

9. http://fablab.gov.ge/geo/static/51/GITA

10. https://idfi.ge/ge/georgia_in_the_global_innovation_index

11. https://www.entrepreneur.com/article/347833

12. https://www.globalinnovationindex.org/

13. https://dev.by/lenta/main/world-innovation-leaders

14. https://www.geostat.ge/ka/single-archive/3419#

15. საქართველოს კანონი ინოვაციების შესახებ. საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე. 22.06.2016. https://matsne.-gov.ge/ka/document/view/3322328.  

16. საქპატენტი. ოფიციალური ბიულეტენები №1-№16. http://www.sakpatenti. gov.ge/ka/ publications/?subject= OFFI[1] CIALBULLETINSO FINDUSTRIAL PROPERTY    

17. მსოფლიო ბანკი. მსოფლიო ბანკი მხარს უჭერს ინვესტირებას საქართველოს მომავალში და ინოვაციაზე და ცოდნაზე დამყარებული ეკონომიკის განვითარებას. პტესრელიზი. ვაშინგტონი, 2018 წლის 18 მარტი. http://pubdocs. worldbank.org/ en/846991458317907954/PR- Board-Approval-GENIE- March-2016-Geo.pdf

 

18. საქართველოს კანონი „საქართველოს 2024 წლის ბიუჯეტის შესახებ“.

---