∘ მანანა ხარხელი ∘ გიორგი მორჩილაძე ∘ დავით ნარმანია ∘ ეკა ჩოხელი ∘ ნინო ვარდიაშვილი ∘ შორენა დავითაია ∘ მიხეილ მაკასარაშვილი ∘ თემურ თორდინავა ∘
ინოვაციური ტექნოლოგიური მიდგომების დანერგვის ტენდენციები ენერგეტიკაში: საქართველოს ენერგო უსაფრთხოების კონტექსტი[1]

საქართველო, თავისი გეოპოლიტიკური მდებარეობითა და ბუნებრივი ენერგორესურსებით, სტრატეგიულად მნიშვნელოვან პოზიციას იკავებს სამხრეთ კავკასიის რეგიონში. თუმცა, ქვეყანა კვლავაც დამოკიდებულია ენერგორესურსების იმპორტზე, რის შედეგადაც მისი ენერგოუსაფრთხოება მნიშვნელოვან გამოწვევებთან არის დაკავშირებული. ამ ფონზე აქტუალური და აუცილებელია ისეთი ინოვაციური ტექნოლოგიური მიდგომების ანალიზი და დანერგვა, რომლებიც ენერგეტიკული სისტემის ეფექტიანობას, საიმედოობასა და გამძლეობას გაზრდის. ინოვაციური მიდგომების განსახილველად წინ წამოიწევს ისეთი მიმართულებები, როგორიცაა განახლებადი ენერგიის წყაროები, ჭკვიანი ენერგოკომუნიკაციები, ციფრული მართვის სისტემები, ენერგიის დაგროვების ტექნოლოგიები და კიბერუსაფრთხოება — რაც ერთობლივად განსაზღვრავს ქვეყნის ენერგოუსაფრთხოების ახალ სტანდარტებს.

მოცემული კვლევის მთავარი მიზანია, გაანალიზოს ინოვაციური ტექნოლოგიური მიდგომების დანერგვის ტენდენციები ენერგეტიკაში და შეაფასოს მათი პოტენციური გავლენა საქართველოს ენერგოუსაფრთხოებაზე.

კვლევის ძირითადი ამოცანებია:

• · გაანალიზდეს თანამედროვე გლობალური ტენდენციები ენერგეტიკაში ინოვაციების მიმართულებით;
• · განიხილოს საქართველოს ენერგეტიკული ინფრასტრუქტურის არსებული მდგომარეობა და მისი ძირითადი სუსტი მხარეები ენერგოუსაფრთხოების ჭრილში;
• · გამოვიკვლიოთ კონკრეტული ტექნოლოგიური მიდგომები (AI, Big Data, Smart Grids, ენერგიის დაგროვება და ა.შ.), რომლებიც ხელს უწყობს ენერგოსისტემის გამძლეობის ამაღლებას;
• · შეფასდეს აღნიშნული მიდგომების დანერგვის პერსპექტივები საქართველოს შემთხვევაში — ტექნიკური, ეკონომიკური და სამართლებრივი ჭრილში;
• · შემუშავდეს რეკომენდაციები ქვეყნის ენერგოპოლიტიკის გაუმჯობესებისა და ტექნოლოგიური განვითარების ხელშეწყობისთვის.

ენერგოუსაფრთხოება გულისხმობს ქვეყნის ენერგიის მომარაგების უწყვეტობას, ხელმისაწვდომობას, დაბალ ხარჯს და სტაბილურობას, რაც კრიტიკულად მნიშვნელოვანია ნებისმიერი სახელმწიფოს ეკონომიკური ზრდისა და ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად.

საქართველოსთვის ენერგოუსაფრთხოება არა მხოლოდ ეკონომიკური საკითხია, არამედ რეგიონული უსაფრთხოების და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის ერთ-ერთი ბურჯია. ქვეყანაში ელექტროენერგიის შიდა წარმოების მზარდი საჭიროება, გაზის იმპორტზე მაღალი დამოკიდებულება და საერთაშორისო ენერგოსაქსელებთან ინტეგრაციის სურვილი მოითხოვს ისეთ პოლიტიკურ და ტექნოლოგიურ ქმედებებს, რომლებიც უზრუნველყოფს სისტემის გამძლეობას და ენერგო რესურსების რაციონალურ განკარგვას.

საქართველო წარმოადგენს ენერგეტიკული ტრანზიტის მნიშვნელოვან ჰაბს კავკასიასა და ევროპას შორის, რის გამოც რეგიონული დესტაბილიზაცია ან ტექნიკური გაუმართაობა შეიძლება გამოიწვიოს სერიოზული ეკონომიკური და სტრატეგიული შედეგები. აქედან გამომდინარე, ქვეყნის ენერგოუსაფრთხოება უნდა განიხილებოდეს როგორც სისტემური საკითხი, რომელიც მოითხოვს ინოვაციური ტექნოლოგიების, მმართველობითი სტრატეგიების და საერთაშორისო თანამშრომლობის ინტეგრირებულ ანალიზს.

კვლევის ინოვაციურობა მდგომარეობს იმაში, რომ ის არა მხოლოდ აღწერს თანამედროვე ტექნოლოგიურ ტენდენციებს ენერგეტიკაში, არამედ მათ მიმართავს კონკრეტულად საქართველოს კონტექსტში — ადგილობრივი ენერგოსისტემის სპეციფიკის, საჭიროებებისა და პოლიტიკურ-ეკონომიკური რეალიების გათვალისწინებით.

მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო დონეზე ინოვაციური ტექნოლოგიების დანერგვა ენერგეტიკაში უკვე დადგენილი პრაქტიკაა, ქართულ სამეცნიერო სივრცეში ჯერ კიდევ იშვიათად გვხვდება ისეთი კვლევები, რომლებიც მოიცავს ინტერდისციპ­ლინურ ანალიზს: ტექნოლოგიების, გარემოსდაცვითი პასუხისმგებლობისა და მმართველობითი ინსტიტუტების კოორდინირებული განხილვით.

მოცემული ნაშრომი ქმნის სამეცნიერო ხიდს გლობალურ ინოვაციურ ტენდენციებსა და საქართველოს ენერგეტიკულ რეალობას შორის. კვლევის შედეგები შეიძლება გამოყენებულ იქნეს როგორც პოლიტიკის შემუშავების, ისე კერძო სექტორის სტრატეგიული დაგეგმვის პროცესებში.

ენერგეტიკაში ინოვაციური ტექნოლოგიები მიიჩნევა გარდამტეხ ძალად (disruptive force), რომელიც ცვლის ტრადიციული ენერგომოდელების მუშაობის ლოგიკას. თანამედროვე ტექნოლოგიური მიდგომები მოიცავს: განახლებადი ენერგიის წყაროებს (მზე, ქარი, ჰიდრო და გეოთერმული ენერგია); ჭკვიან ქსელებს (Smart Grids) – რომლებიც აერთიანებენ მონაცემთა ინტეგრირებას, ავტომატიზაციას და ენერგიის ეფექტიან გადაცემას; Big Data და ხელოვნური ინტელექტი (AI) – ენერგომოხმარების პროგნოზირებისა და ოპტიმიზაციისთვის; ენერგიის დაგროვების ტექნოლოგიებს – მათ შორის ბატარეებსა და წყალბადზე დაფუძნებულ სისტემებს; დეცენტრალიზებულ ენერგო სისტემებს – რაც ამცირებს დამოკიდებულებას ცენტრალურ წყაროებზე და ზრდის გამძლეობას კრიზისის დროს.

წინასწარი კვლევები (IRENA, 2023; World Bank, 2022) მიუთითებენ, რომ ინოვაციური ტექნოლოგიების ინტეგრაცია არა მხოლოდ ზრდის ენერგოსისტემების ეფექტიანობას, არამედ ამცირებს გარემოზე ზემოქმედებას და ამაღლებს მომხმარებლის როლს სისტემაში.

გლობალურად, ენერგოუსაფრთხოების უზრუნველყოფა პირდაპირ არის დაკავშირებული ტექნოლოგიური ინოვაციების მასშტაბურ დანერგვასთან. მაგალითად, ევროკავშირის „Green Deal“-ის ფარგლებში ერთ-ერთი ცენტრალური მიმართულებაა დეკარბონიზაცია ინოვაციური ტექნოლოგიების მეშვეობით, რასაც თან ახლავს: ენერგორეაბილიტაციის პროექტები, ნახშირბადის ნეიტრალობის მიზნები, ციფრული მართვის პლატფორმები ენერგიის გამჭვირვალობისთვის.

საერთაშორისო პრაქტიკა აჩვენებს, რომ ტექნოლოგიების განვითარებას უნდა მოსდევდეს კოორდინირებული მმართველობითი სტრატეგიები, სამართლებრივი რეგულაციები და მომხმარებელთა ჩართულობა, რათა ინოვაციური ენერგოსისტემები ეფექტიანად ამოქმედდეს.

საქართველო მდიდარია ჰიდრორესურსებით, თუმცა მაღალია გაზისა და ნავთობის იმპორტზე დამოკიდებულება (ენერგეტიკის სამინისტრო, 2022). ენერგოსისტემის მნიშვნელოვანი ნაწილი საჭიროებს მოდერნიზაციას, ხოლო განახლებადი წყაროების პოტენციალი ჯერ კიდევ ნაწილობრივ გამოიყენება.

ბოლო წლებში განხორციელდა რამდენიმე ინოვაციური პროექტი (მაგალითად, მცირე HPP-ები, ენერგოეფექტურობის პროგრამები, ელექტრომობილების ინფრასტრუქტურა), თუმცა სისტემური და მასშტაბური ტექნოლოგიური რეფორმები ჯერ არ არის გააქტიურებული. ამასთან, კიბერუსაფრთხოების, მონაცემთა ანალიტიკისა და Smart Grid ტექნოლოგიების ინტეგრაცია საწყის ეტაპზეა.

ამიტომ, აქტუალური და დროულია ინოვაციური მიდგომების შეფასება — არა მხოლოდ როგორც ტექნოლოგიური სიახლეების აღწერა, არამედ როგორც ენერგოპოლიტიკის ძირეული გადახედვის ინსტრუმენტი. 

საქართველოს ენერგეტიკული პოტენციალის დინამიკა ევროპის ქვეყნების კონტექსტში

თანამედროვე ეტაპზე გლობალური ენერგეტიკული ტრანზიცია მზარდი ტემპით ვითარდება. განახლებადი ენერგიის წყაროების ინტეგრაცია, ენერგოეფექტურობის გაუმჯობესება და ნახშირბადოვანი ემისიების შემცირება მსოფლიოს ქვეყნების სტრატეგიულ პრიორიტეტებს წარმოადგენს. აღნიშნულ პროცესში ევროპული სახელმწიფოები ავლენენ პროგრესის განსხვავებულ დონეს — მათ შორის გერმანია, ავსტრია და ბელგია გამოირჩევიან ტექნოლოგიური განვითარებით, ინფრასტრუქტურული ინვესტიციებითა და გარემოსდაცვითი პოლიტიკით.

ამავე დროს, საქართველოც აქტიურად ცდილობს ენერგეტიკული უსაფრთხოების გაძლიერებას და განახლებად წყაროებზე ორიენტირებულ პოლიტიკაზე გადასვლას. ამ კონტექსტში საქართველოს ენერგეტიკული სეგმენტის შესწავლა და მისი შედარება ევროკავშირის ქვეყნების გამოცდილებასთან მნიშვნელოვანი საფუძველია როგორც პოლიტიკის შემუშავებისთვის, ისე საინვესტიციო გარემოს შეფასებისთვის.

ევროპის წამყვანი ქვეყნების ენერგეტიკული სტრუქტურის შედარებითი ანალიზი ცხადყოფს მნიშვნელოვან ტრანსფორმაციებს, რომლებიც უკავშირდება განახლებადი ენერგიის წილის ზრდასა და ნახშირბადოვანი რესურსების შემცირებას (იხ. ცხრ. 1) . 2018-2023 წლებში გერმანიამ ბუნებრივი გაზის მოხმარება 19%-ით შეამცირა და აქტიურად განავითარა ქარისა (19%) და მზის (35%) ენერგიის გენერაცია (Eurostat, 2024; IEA, 2024). ავსტრიაში მზის ენერგიის გამომუშავება 80%-ით, ხოლო ქარის – 24%-ით გაიზარდა, რაც განახლებადი წყაროების სტაბილურ ექსპანსიას მოწმობს. ბელგიაში ქარის ენერგიის ზრდა 61%-ს, მზისა კი 39%-ს აღწევს.

საქართველოს შემთხვევაში ფიქსირდება მზის ენერგიის 600%-იანი და ქარის ენერგიის 300%-იანი ზრდა, თუმცა მათი აბსოლუტური მაჩვენებლები კვლავ დაბალია. ქვეყანაში ელექტროენერგიის გამომუშავება ძირითადად ჰიდროენერგიას ეყრდნობა, ხოლო ბუნებრივი გაზი კვლავ მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ენერგეტიკულ ბალანსში (Geostat, 2024).

რაც შეეხება მოხმარების ტრენდებს, საქართველოში 2018-2023 წლებში ბუნებრივი გაზის მოხმარება 2.36%-ით გაიზარდა, რაც შესაძლოა ეკონომიკურ ზრდასა და სტაბილურ მოთხოვნაზე მიუთითებდეს. ელექტროენერგიის მოხმარება 7.47%-ით შემცირდა, რაც შეიძლება ენერგოეფექტურობის გაუმჯობესების ან მოხმარების სტრუქტურის ცვლილების შედეგი იყოს. ნავთობის მოხმარება 6.52%-ით შემცირდა – ეს ცვლილება შესაძლოა დაკავშირებული იყოს ტრანსპორტის ელექტრიფიკაციის საწყის ეტაპთან. მზის ენერგიის მოხმარების ზრდამ 8.39%-ს, ხოლო ქარის ენერგიის – 3.43%-ს მიაღწია (IEA, 2024). 

ცხრილი 1. ენერგიის წარმოებისა და მოხმარების დინამიკა  2018-2023 წლებში (TWh-ტერავატი საათი)

წყარო:  https://ec.europa.eu/eurostat/web/energy/data/database

https://www.iea.org/data-and-statistics

https://www.geostat.ge 

სტატისტიკური მაჩვენებლებიდან ჩანს, რომ გერმანია დომინირებს ენერგიის ალტერნატიული წყაროების გამომუშავებაში, ხოლო საქართველო მაინც რჩება ჰიდროენერგიასა და იმპორტირებულ გაზზე დამოკიდებული. ბელგია და  ავსტრია აჩვენებს დინამიურ ზრდას განახლებადი ენერგიის წყაროებში. ამრიგად, ევროპის ქვეყნები ამცირებენ ნახშირბადოვან ენერგიის გენერაციას (გაზი, ნავთობი) და ინვესტიციებს ახორციელებენ განახლებადი ენერგიის წყაროებში. ხოლო საქართველოს ელექტროენერგიის წარმოების ზრდა ამ ეტაპისთვის ძირითადად ჰიდროენერგიითაა განპირობებული.

ამასთან, საქართველო ზრდის განახლებადი ენერგიების წილს, თუმცა მთლიანად მოხმარების დონე ჯერ კიდევ დაბალია. ავსტრია აჩვენებს სტაბილურ ეკოლოგიურ ტრანზიციას — გაზის შემცირებით და მზისა და ქარის ენერგიის ზრდით.ბელგიაში ბიოსაწვავი ყველაზე მეტად იზრდება, თუმცა ქარის და მზის ენერგიის მსუბუქი ვარდნა დაფიქსირდა. გერმანია განაგრძობს ძლიერი ინდუსტრიალიზაციის პროცესს — გაზრდილი ელექტროენერგიის და ნავთობის მოხმარებით.

საქართველოს მოსახლეობის მიერ მოხმარებული ელექტროენერგია 2018 წლის 2900 GWh-დან 2023 წელს 3300 GWh-მდე გაიზარდა, რაც 13.8%-იან მატებას წარმოადგენს. ეს ცვლილება მიუთითებს ინფრასტრუქტურულ და ეკონომიკურ პროგრესზე (დიაგრამა 1). ავსტრიაში ზრდა 5.7%-ს, ბელგიაში – 5.1%-ს, ხოლო გერმანიაში ფიქსირდება 3.1%-იანი შემცირება. გერმანიის შემთხვევა, განსხვავებით სხვა ქვეყნებისგან, შეიძლება განპირობებული იყოს ჭკვიანი ტექნოლოგიების დანერგვითა და ენერგოეფექტური პოლიტიკით (Eurostat, 2024). 

დიაგრამა 1. ელექტრო ენერგიის მოხმარების დინამიკა 2018-2023 წლებში

 

წყარო:  https://ec.europa.eu/eurostat/web/energy/data/database

https://www.iea.org/data-and-statistics

https://www.geostat.ge 

ელექტროენერგიის საცალო ფასების შედარება აჩვენებს, რომ 2018-2023 წლებში: საქართველოში ფასი გაიზარდა 0.026-დან 0.030 ევრომდე (ზრდა 15.3%); ავსტრიაში – 0.20-დან 0.35 ევრომდე (75%); ბელგიაში – 0.22-დან 0.40 ევრომდე (81.8%); გერმანიაში – 0.30-დან 0.45 ევრომდე (50%) (დიაგრამა 2).

ფასების მკვეთრი ზრდა ევროპაში განპირობებულია ენერგეტიკული კრიზისით, ინფლაციითა და განახლებადი ენერგიების სტიმულირების პოლიტიკით. საქართველო შედარებით დაცულია გლობალური რყევებისგან, თუმცა ინფლაციისა და ინვესტიციების გაძვირების ფონზე ზრდის ტენდენცია შენარჩუნებულია. 

დიაგრამა 2. ელექტროენერგიის ფასების დინამიკა 2018-2023 წლებში

 

წყარო: https://www.geostat.ge 

ინფრასტრუქტურის შეფასება გვიჩვენებს შემდეგ სურათს (ცხრ. 2). საქართველოში მოქმედებს რამდენიმე თბოსადგური, მათ შორის მტკვარი ენერჯი (300 მგვტ), თბილსრესის ორი ბლოკი (130 და 140 მგვტ), G-Power (110 მგვტ), გარდაბანი 1 და 2 (230 მგვტ თითოეული). ქვეყანა ახორციელებს 1,000 მილის სიგრძის გადამცემი ხაზების გაუმჯობესებას, რათა უზრუნველყოს ენერგიის ეფექტური გადაცემა ახალი და არსებული ელექტროსადგურებიდან მომხმარებლამდე.​ აზიის განვითარების ბანკი (ADB) დაეხმარება საქართველოს პირველი ენერგიის შენახვის ობიექტის შექმნაში, რაც მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს ქვეყნის ენერგეტიკულ უსაფრთხოებას.​

ავსტრია აწარმოებს ელექტროენერგიის 60%-ზე მეტს ჰიდროელექტროსადგურებით, რომლებიც მოიცავს დაახლოებით 100 დიდ და ათასობით მცირე ჰიდროსადგურს. ავსტრიის ელექტროენერგიის გადამცემი ქსელი სრულად ფუნქციონირებს, რაც უზრუნველყოფს ენერგიის სტაბილურ მიწოდებას ქვეყნის მასშტაბით.​ ქვეყანა აშენებს ახალ ჰიდროელექტროსადგურს Kühtai 2, რომლის სიმძლავრე იქნება 140 მგვტ და კომერციულად ამოქმედდება 2026 წლის ბოლოს.​

ბელგიამ დაამტკიცა ორი ახალი გაზზე მომუშავე ელექტროსადგურის მშენებლობა, რომლებიც 2025 წელს ამოქმედდება.​ ქვეყანა აწყდება გამოწვევებს გადამცემი ინფრასტრუქტურის მშენებლობის ნებართვების მიღებაში, რაც აფერხებს განახლებადი ენერგიის წყაროების სწრაფ განვითარებას. ბელგიაში იგეგმება ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ბატარეის ენერგიის შენახვის ობიექტის, Green Turtle-ის აშენება, რომლის სიმძლავრე იქნება 700 მგვტ და შენახვის მოცულობა 2,800 მგვტსთ.

გერმანია ახორციელებს ენერგეტიკულ გარდაქმნას (Energiewende), რომლის მიზანია 2030 წლისთვის ელექტროენერგიის 80% განახლებადი წყაროებიდან წარმოება.  გერმანიამ დაამტკიცა A-Nord-ის 2 გიგავატიანი მიწისქვეშა DC გადამცემი ხაზი, რომელიც 2027 წელს ამოქმედდება და დაეხმარება ქარის ენერგიის გადაცემას ქვეყნის ჩრდილოეთიდან სამხრეთით. 2024 წელს გერმანიის ბატარეის ენერგიის შენახვის სიმძლავრე გაიზარდა თითქმის მესამედით, მიაღწია 1.8 გიგავატსთ-ს, რაც ეხმარება ენერგიის მიწოდებისა და მოთხოვნის დაბალანსებას.        

ინფრასტრუქტურული შეფასება მიუთითებს, რომ საქართველო საჭიროებს სისტემატურ მოდერნიზაციას. ქვეყანამ უკვე დაიწყო ენერგიის შენახვის პირველი პროექტი ADB-ის მხარდაჭერით, რაც ელექტრომომარაგების სტაბილურობას მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს (ADB, 2023). გერმანია კი გეგმავს 2030 წლისთვის ენერგიის 80% განახლებადი წყაროებიდან მიიღოს და ახორციელებს მასშტაბურ პროექტებს (მაგ. A-Nord გადამცემი ხაზი). ავსტრიასა და ბელგიაში ინფრასტრუქტურული პროექტები (Kühtai 2, Green Turtle) ემსახურება ენერგეტიკული სისტემების მდგრადობასა და ენერგიის შენახვის შესაძლებლობების გაფართოებას (IEA, 2024; Eurostat, 2024). 

ცხრილი 2. ინფრასტრუქტურული ობიექტების შეფასება

წყარო:  https://ec.europa.eu/eurostat/web/energy/data/database

https://www.iea.org/data-and-statistics 

ინოვაციური ტექნოლოგიების დანერგვის შესაძლებლობები საქართველოში

საქართველო ბოლო ათწლეულში ენერგეტიკული განვითარების მიმართულებით მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდის, თუმცა ინოვაციური ტექნოლოგიების სრულმასშტაბიანი ინტეგრაცია ჯერ კიდევ საწყის ეტაპზეა. მიუხედავად გარკვეული ინფრასტრუქტურული და ფინანსური შეზღუდვებისა, ქვეყანაში იკვეთება რიგი ფაქტორები, რომლებიც ხელს უწყობს ტექნოლოგიური ინოვაციების დანერგვის რეალურ შესაძლებლობებს ენერგეტიკაში.

როგორც ცნობილია, საქართველო გამოირჩევა ჰიდრორესურსების დიდი პოტენციალით, დაახლოებით 80%-ზე მეტი ელექტროენერგია ჰიდრორესურსებით იწარმოება (GEOSTAT, 2024). თუმცა კლიმატური რისკებისა და სეზონურობის გამო იზრდება მზისა და ქარის ენერგიის მიმართ ინტერესი. 2023 წელს საქართველოში ქარის ენერგიის ჯამური დადგმული სიმძლავრე 21 მგვტ-ს აღემატებოდა, ხოლო მზის ენერგიის პროექტებზე ინტერესს კერძო ინვესტორები აქტიურად ავლენენ.
ბიომასის პოტენციალი, განსაკუთრებით სოფლის მეურნეობის ნარჩენების გადამუშავების კუთხით, ჯერ კიდევ ნაკლებად ათვისებულია. მომდევნო წლებში მნიშვნელოვანი იქნება შესაბამისი პოლიტიკის, ფინანსური წახალისების და კვლევებზე დაფუძნებული მიდგომების დანერგვა ამ სექტორებში.  გლობალურ დონეზე განახლებადი ენერგიის წყაროების ინტეგრაცია ენერგეტიკულ სისტემებში განიხილება როგორც კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლის, ენერგოუსაფრთხოების გაუმჯობესებისა და ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი გზა. საქართველოც ამ ტრენდის ნაწილად იქცა, რადგან ქვეყნის ბუნებრივი პოტენციალი მნიშვნელოვნად განაპირობებს განახლებადი ენერგიის წყაროების გამოყენების ეფექტიანობას.
ეს ქმნის კარგ საფუძველს განახლებად ენერგიაზე დაფუძნებული ტექნოლოგიების (მაგალითად, მიკრო და ოფ-გრიდ სისტემების, ენერგიის დაგროვების ტექნოლოგიების) განვითარებისთვის, რაც ენერგოსისტემის დეცენტრალიზაციასა და გამძლეობას შეუწყობს ხელს.

საქართველოში აქტიურად ფუნქციონირებს სხვადასხვა დონორი ორგანიზაცია და საერთაშორისო პარტნიორი, რომლებიც ხელს უწყობენ ენერგოინოვაციების პროექტების დაფინანსებას (მაგ., EBRD, KfW, USAID, EU). საერთაშორისო ჩართულობა ზრდის შესაძლებლობას, იმპორტირებული ცოდნა, გამოცდილება და კაპიტალი იყოს მიმართული ინოვაციური ენერგოინფრასტრუქტურის განვითარებაზე.

ბოლო წლებში სახელმწიფო და კერძო სექტორი ნაბიჯებს დგამს თანამედროვე ინოვაციური ტექნოლოგიების, მათ შორის ენერგეტიკაში ჭკვიანი ქსელებისა და მრიცხველების,  დიდი მონაცემების ანალიტიკისა და ხელოვნური ინტელექტის, ენერგიის შენახვის სისტემების, ბლოქჩეინების, ენერგოეფექტურობის  მიდგომების მიმართულებით. ამან შეიძლება მძლავრი საფუძველი შექმნას ენერგიის მონიტორინგის, მოხმარების ოპტიმიზაციისა და პროგნოზირების სისტემების დანერგვისთვის. ინოვაციური ტექნოლოგიების ხუთი ძირითადი მიმართულების დანერგვის დონე პროცენტულად  სიმბოლური სტატისტიკური დიაგრამით (დიაგრამა 1) შეიძლება გამოისახოს, სადაც ჭკვიანი ქსელების დანერგვის დონე იქნება 40%. ენერგოეფექტურობის ინოვაციები – 45%, ხელოვნური ინტელექტი და დიდი მინაცემებები – 30%, ბლოქჩეინი – 10%, ენერგიის შენახვის სისტემები – 25%.

ჭკვიანი ქსელები ( Smart Grids) წარმოადგენს ელექტროგადამცემი სისტემების თანამედროვე და ავტომატიზებულ მოდელს, რომელიც შესაძლებლობას აძლევს ელექტროენერგიის მიწოდების ოპტიმიზაციას და ქსელის დეცენტრალიზაციას  (სემეკ, 2023). ჭკვიანი ქსელების ტექნოლოგიები ტრადიციული ელექტროენერგიის ქსელების განვითარებული ფორმაა. ეფუძნება რა ციფრულ ტექნოლოგიებს, ავტომატიზაციასა და მონაცემთა უწყვეტ ანალიზს. მათი დანერგვა აუმჯობესებს სისტემის მოქნილობას, ენერგიის მენეჯმენტის სიზუსტეს და მომხმარებლის ჩართულობას.

საქართველოს ენერგოსისტემა ჯერ კიდევ ეფუძნება ცენტრალიზებულ მართვას, სადაც გადაცემისა და განაწილების ქსელების თანამედროვე აპგრეიდი კრიტიკულად საჭიროებელია. Smart Grid-ის დანერგვა ხელს შეუწყობს განახლებადი ენერგიის ინტეგრაციას სისტემაში, რაც საჭიროებს მოთხოვნისა და მიწოდების გონივრულ დაბალანსებას. ამავდროულად, ჭკვიანი მრიცხველების (smart meters) ფართო გამოყენება გაზრდის გამჭვირვალობასა და მომხმარებლის ენერგოეფექტურ ქცევებზე ზემოქმედებას. მსოფლიო ბანკისა და EBRD-ის პროექტების ფარგლებში უკვე მიმდინარეობს ამ მიმართულებით ტექნიკურ-ეკონომიკური ანალიზი.

ენერგიის შენახვის სისტემები  (BESS)   ენერგიის დინამიური მართვის საშუალებას იძლევა, რაც მნიშვნელოვანია განახლებადი ენერგიის არასტაბილური გამომუშავების კომპენსაციისთვის. საქართველოში, სადაც მზის და ჰიდრო ენერგიის პოტენციალი მაღალია, BESS-ის დანერგვა ხელს შეუწყობს ქსელის გამძლეობას და ენერგიის უწყვეტ მიწოდებას (IRENA, 2021). განახლებადი ენერგიის გაზრდილი წილი ენერგომიქსში ზრდის ელექტროენერგიის მიწოდების რყევების რისკს. შესაბამისად, ენერგიის დაგროვების ტექნოლოგიების განვითარება წარმოადგენს სავალდებულო კომპონენტს ენერგოსისტემის სტაბილურობისა და მოქნილობის უზრუნველსაყოფად. ლიდერ პოზიციას იკავებს ლითიუმ-იონური ბატარეები, რომელთა ეფექტიანობა და ფასის კლება (70%-ზე მეტი ბოლო ათწლეულში) მასშტაბური დანერგვის პირობებს ქმნის. საქართველოში მსგავსი პროექტების პილოტური ეტაპები ჯერ კიდევ საწყის სტადიაშია, თუმცა მომავალი ენერგოსადგურების მოდელირება ამ კომპონენტის გარეშე ვერ წარმოუდგენელია. გარდა ამისა, სატუმბი ჰიდროელექტროსადგურები (PHS)  — განსაკუთრებით მიმზიდველია საქართველოს მთიანი რელიეფიდან გამომდინარე. მსგავსი სადგურები შეუძლიათ განახლებადი წყაროებიდან მიღებული ზედმეტი ენერგიის შენახვა წყლის დაბალი რეზერვუარიდან მაღალში აწევით და საჭიროებისას ტრადიციული ჰესის მსგავსად მუშაობა.

ენერგოსექტორის ციფრული ტრანსფორმაცია ენერგოეფექტურობას ზრდის. იგი გულისხმობს სხვადასხვა ინოვაციური ტექნოლოგიის: IoT, Blockchain -  ენერგო ინფრასტრუქტურაში ინტეგრაციას, რაც სისტემის ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს აუმჯობესებს. ინტერნეტ ტექნოლოგიები (IoT) უზრუნველყოფენ ათასობით მოწყობილობის ერთმანეთთან დაკავშირებას რეალურ დროში, რაც გადამწყვეტია ენერგიის მართვის, დანაკარგების იდენტიფიცირებისა და ოპტიმიზაციისთვის. Blockchain ტექნოლოგია ენერგეტიკაში გამოიყენება განაწილებული წარმოებისას, P2P ენერგეტიკული ბაზრების ფუნქციონირებისთვის და კონტრაქტების გამჭვირვალე მართვისთვის. ბლოკჩეინი ინოვაციური ტექნოლოგიაა, რომელიც უზრუნველყოფს მონაცემთა უსაფრთხო და გამჭვირვალე გადაცემას ენერგოსისტემებში, განსაკუთრებით დეცენტრალიზებულ ელექტროენერგიის ვაჭრობაში. საქართველოში ბლოკჩეინის პოტენციალი არსებობს როგორც ენერგომარკეტის მოდერნიზაციის, ისე მომხმარებელთა შორის პირდაპირი ტრანზაქციების გამარტივების კუთხით (World Bank, 2022). მსოფლიოს რამდენიმე წამყვან ქვეყანას უკვე აქვს ისეთი სისტემები, სადაც მომხმარებლები ერთმანეთს ელექტროენერგიას ყიდიან/ყიდულობენ Blockchain-სამყაროში უსაფრთხოდ და ავტომატიზირებულად.

ხელოვნური ინტელექტი (AI) და დიდი მონაცემების ანალიტიკა (Big Data) ენერგომოხმარების ანალიზსა და პროგნოზირებაში მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს და რესურსების ოპტიმალური გამოყენების, ქსელის დარღვევების სწრაფი გამოვლენისა და სამომხმარებლო ქცევის მართვის საშუალებას იძლევა. საქართველოს ენერგეტიკაში ამ ტექნოლოგიების დანერგვა ხელს შეუწყობს თანამედროვე, ინტელექტუალურ მართვის სისტემების შექმნას (UNDP, 2022),  მზარდი ენერგოინფრასტრუქტურისა და განახლებადი რესურსების ინტეგრაციის პარალელურად.

ენერგოეფექტურობის ინოვაციური მიდგომების გამოყენება ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიმართულებაა და ხელს უწყობს გარემოს დაცვას და ენერგომომარაგების სტაბილურობას (Energy Charter Secretariat, 2021).   ენერგოეფექტურობის ინოვაციური მიდგომები, მათ შორის ახალი ტექნოლოგიებისა და მასალების გამოყენება შენობების იზოლაციის, გათბობის, გაგრილების და განათების სისტემებში მნიშვნელოვნად ამცირებს ენერგომოხმარებას. საქართველოში ენერგოეფექტურობის ახალი სტანდარტების დანერგვა  სტრატეგიული პრიორიტეტია (NECP).

ზემოთ ჩამოთვლილი ინოვაციური ტექნოლოგიები ქმნიან საფუძველს საქართველოს ენერგეტიკული სექტორის გარდაქმნისთვის თანამედროვე, ეფექტურ და მდგრად სისტემად. ჭკვიანი ქსელები, ენერგიის დაგროვების სისტემები და ციფრული ანალიტიკა ქმნის საშუალებას ქსელის გამართულობის, დაზიანებისადმი გამძლეობისა და მომხმარებელთა ჩართულობის გასაზრდელად. ციფრული სიგნალების დროული ანალიზი კი კრიზისულ სიტუაციებზე სწრაფი რეაგირების შესაძლებლობას იძლევა.
ტექნოლოგიური ინოვაციები ასევე ხელს უწყობს ენერგოეფექტურობის ზრდას — როგორც ინდუსტრიაში, ასევე საცხოვრებელ სექტორში. შესაბამისად, ენერგოუსაფრთხოების ახალი სტანდარტების დამკვიდრება საქართველოში ტექნოლოგიურ პროგრესსა და ინვესტიციების მიზნობრივ სტიმულირებას უკავშირდება.

საქართველოს აქვს ენერგოეფექტურობის კანონმდებლობის ბოლოდროინდელი განვითარება, მათ შორის ენერგოეფექტურობის შესახებ კანონი და ენერგეტიკისა და კლიმატის ინტეგრირებული გეგმა (NECP). ეს სამართლებრივი ჩარჩო ხელს უწყობს ინოვაციური ტექნოლოგიების დანერგვას საცხოვრებელ, კომერციულ და სამრეწველო სექტორებში — როგორც სავალდებულო რეგულაციების, ისე სტიმულების მეშვეობით.

  საქართველოში მოქმედებს ტექნიკური უნივერსიტეტები, კვლევითი ინსტიტუტები და საინჟინრო ფაკულტეტები, რომლებიც ემზადებიან ენერგეტიკული ინოვაციების გამოწვევების მისაღებად. ადგილობრივი ექსპერტიზის გაძლიერება და აკადემიური სექტორის ინტეგრირება პრაქტიკულ პროექტებში წარმოადგენს ინოვაციური განვითარების ერთ-ერთ მთავარ რესურსს.

  ამრიგად, საქართველოს ენერგეტიკული სექტორი აერთიანებს ძლიერ პოტენციალს ინოვაციური ტექნოლოგიების დანერგვისთვის. ინოვაციური ენერგოსისტემების განვითარება შესაძლებელია მიზნობრივი პოლიტიკის, საჯარო-კერძო თანამშრომლობის, საერთაშორისო მხარდაჭერისა და ადგილობრივი ინოვაციური ეკოსისტემის გაძლიერების გზით. ეს შესაძლებლობა, თუ სწორად იქნება გამოყენებული, მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს საქართველოს ენერგოუსაფრთხოებას, მდგრად განვითარებასა და ტექნოლოგიური მოდერნიზაციის გზაზე წინსვლას.

მიუხედავად აღნიშნული შესაძლებლობებისა, არსებობს რამდენიმე მნიშვნელოვანი ბარიერი:

• · ფინანსური რესურსების სიმწირე, განსაკუთრებით SME-სა და რეგიონულ კომპანიებში;
• · ტექნოლოგიური მოწყობილობების იმპორტზე დამოკიდებულება და ლოგისტიკური სირთულეები;
• · კადრების დეფიციტი თანამედროვე IT და ინჟინერიული მიმართულებებით;
• სახელმწიფო სტრუქტურებში საკმარისი ტექნიკური კომპეტენციის ნაკლებობა გადაწყვეტილებების დაგეგმვისა და რეალიზაციის ეტაპზე.

განახლებადი ენერგიისა და თანამედროვე ტექნოლოგიების დანერგვა მოითხოვს მაღალი მოცულობის ინვესტიციებს, რაც გამოწვევად რჩება განვითარებადი ეკონომიკებისთვის. საქართველოსთვის დამახასიათებელია არასაკმარისი სახელმწიფო დაფინანსება და კერძო ინვესტიციების მყარი ნაკადი, რაც აფერხებს სავალდებულო ტექნოლოგიური რეფორმების განხორციელებას. ინვესტორებისთვის გაურკვეველი გრძელვადიანი პოლიტიკა, ბაზრის სეგმენტაცია და დაფინანსების მოდელების დეფიციტი ქმნის დამატებით რისკებს. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით (WB, 2023), საქართველოში ენერგეტიკის სექტორში უცხოური პირდაპირი ინვესტიციების წილი 2020 წლის შემდეგ მცირდება.

თანამედროვე ტექნოლოგიების დანერგვა მოითხოვს კვალიფიციური სამუშაო ძალის არსებობას, რაც საქართველოს შემთხვევაში კვლავ გამოწვევად რჩება. განათლების სისტემასა და ბაზრის მოთხოვნებს შორის დისბალანსი, მაღალკვალიფიციური ინჟინრებისა და ICT სპეციალისტების დეფიციტი ხელს უშლის Smart Grid სისტემების, BESS ტექნოლოგიების ან Blockchain ბაზისრ სისტემების ფართო გამოყენებას.
ამასთანავე, ფიზიკური ინფრასტრუქტურის მოძველებული მდგომარეობა (განსაკუთრებით გადამცემ-განაწილების ქსელებში) არ უწყობს ხელს ციფრული გადაწყვეტილებების ეფექტიან გამოყენებას.

ენერგეტიკის სექტორში რეგულაციებისა და კანონმდებლობის არაკომპლექ­ტურობა აფერხებს ინოვაციების მიღებას. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს 2019 წელს მიღებული აქვს ენერგეტიკული სტრატეგია და მიერთებულია ენერგეტიკულ გაერთიანებას (Energy Community), კონკრეტული წესები ტექნოლოგიური სიახლეების ხელშეწყობისთვის კვლავ ბუნდოვანია.  მაგალითად, Distributed Energy Generation სისტემების სამართლებრივი სტანდარტები ან Blockchain-ის ბაზაზე P2P ტრანზაქციების სამართლებრივი ჩარჩო ჯერ არ არსებობს. ასევე, კანონმდებლობაში ნაკლებადაა გათვალისწინებული ინოვაციური სტარტაპების მხარდაჭერა ენერგეტიკის სფეროში.

საქართველოს გეოსტრატეგიული მდებარეობა მას ერთდროულად აძლევს როგორც შესაძლებლობებს, ისე მნიშვნელოვან რისკებს. ქვეყანა კვლავ მნიშვნელოვნად დამოკიდებულია რუსულ ბუნებრივ აირზე (2023 წლის მონაცემებით – დაახლოებით 15%-მდე), რაც ქმნის პოლიტიკური ზეწოლის შესაძლებლობებს კრიზისის პირობებში.
ასევე, საერთაშორისო ბაზრებზე ენერგორესურსების ფასების მერყეობა, გლობალური დეფიციტები ან ლოჯისტიკური შეფერხებები შესაძლოა პირდაპირ აისახოს შიდა ენერგოსისტემის ფასებსა და სტაბილურობაზე. გეოპოლიტიკური დაძაბულობის ფონზე იზრდება ქვეყნის ენერგოუსაფრთხოების მრავალმხრივი უზრუნველყოფის აუცილებლობა.

დასკვნები და რეკომენდაციები

საქართველოში ენერგოუსაფრთხოების სფეროში მეცნიერული და ინოვაციური მიდგომების დანერგვა წარმოადგენს არა მხოლოდ ტექნოლოგიურ გამოწვევას, არამედ სტრატეგიულ მიზანს, რომელიც უკავშირდება ქვეყნის გრძელვადიან ენერგოპოლიტიკას, ეკონომიკურ სტაბილურობასა და გარემოსდაცვით პასუხისმგებლობას. ენერგეტიკული სექტორის ფუნდამენტური ანალიზი ცხადყოფს, რომ ქვეყანას გააჩნია მნიშვნელოვანი პოტენციალი განახლებადი ენერგიის ოთხ ძირითად მიმართულებაში — ჰიდრო, მზის, ქარისა და ბიომასის ენერგია. თუმცა, ამ რესურსების სრულყოფილი ათვისება საჭიროებს თანამედროვე ქსელური ინფრასტრუქტურის განვითარებას (Smart Grid), ენერგიის დაგროვების სისტემების დანერგვას და ციფრული ტექნოლოგიების (IoT, Blockchain, AI) ინტეგრაციას.

მიუხედავად ტექნოლოგიური წინსვლისა, ენერგოსექტორის ინოვაციური ტრანსფორმაცია ჯერ კიდევ შეფერხებულია მრავალი ბარიერის გამო: ესენია საინვესტიციო შეზღუდვები, კადრების დეფიციტი, საკანონმდებლო ხარვეზები და გეოპოლიტიკური რისკები. სწორედ ამიტომ, აუცილებელია სახელმწიფოსა და კერძო სექტორის კოორდინირებული, მრავალდონიანი ქმედებები.

მიღებული ანალიზის საფუძველზე, მიზანშეწონილია შემდეგიქმედითი ნაბიჯების გატარება:

• ტექნოლოგიური განვითარების პრიორიტეტების განსაზღვრა
  აუცილებელია შეიქმნას ენერგოსისტემის მოდერნიზაციის ეროვნული გეგმა, რომელიც მიზნად დაისახავს: Smart Grid სისტემების დანერგვას და ოპტიმიზაციას, ენერგიის დაგროვების ინფრასტრუქტურის (მაგ., ბატარეები, Pumped Hydro Storage) განვითარებას, ენერგოეფექტურობის ზრდას საცხოვრებელ და ინდუსტრიულ სექტორებში, მომხმარებელზე ორიენტირებული ინოვაციების (IoT-ზე დაყრდნობილი Smart metering და Home automation სისტემები) ხელშეწყობას.
• საერთაშორისო პარტნიორობების გაძლიერება საჭირო ხდება არსებული ინიციატივების (მაგ. EU4Energy) გაღრმავება შემდეგი მიმართულებით: ინოვაციური პროექტების თანადაფინანსება, ტექნოლოგიური ექსპერტიზისა და ტრანსფერის მხარდაჭერა, საინვესტიციო რისკების დაზღვევის მექანიზმების შექმნა საერთაშორისო პარტნიორებთან თანამშრომლობით (EU, WB, EBRD და სხვ.).
• ინოვაციური R&D ცენტრების ჩამოყალიბება ენერგეტიკაში მეცნიერული ინოვაციის რეალიზება შეუძლებელია მდგრადი კვლევითი ბაზის გარეშე. საჭირო ხდება: სპეციალიზებული კვლევითი პლატფორმების შექმნა (მაგ. უნივერსიტეტებთან და კერძო სექტორთან თანამშრომლობით), ფოკუსირება ისეთ სფეროებზე, როგორიცაა განახლებადი ენერგიის ოპტიმიზაცია, AI-ზე დაფუძნებული ქსელური მოდელირება, მწვანე წყალბადის ტექნოლოგიები და სხვა პერსპექტიული მიმართულებები.

საკანონმდებლო გარემოს განვითარება ინოვაციის მხარდასაჭერად აუცილებელია: ინოვაციური ტექნოლოგიების (Smart Grid, IoT, BESS, P2P მოდელები) სამართლებრივი სტანდარტების შემუშავება და რეგულირება, სტარტაპების წახალისება საგადასახადო შეღავათებითა და ინოვაციური გრანტების სისტემით, ინვესტიციების მოზიდვის ხელშეწყობა ინოვაციური ინიციატივებისთვის. 

გამოყენებული ლიტერატურა

1. თორდია, თ. (2021). საქართველოს ენერგეტიკული უსაფრთხოების პრობლემები და გამოწვევები. ეკონომიკადაბიზნესი, 4(68), 45-52.
2. საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისია (სემეკ). (2023). ენერგეტიკისწლიურიანგარიში. თბილისი. https://www.gnerc.org
3. სემეკ. (2023). ენერგეტიკისწლიურიანგარიში 2022. თბილისი: საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისია. https://www.gnerc.org
4. ჩხარტიშვილი, გ. (2020). ენერგეტიკული დივერსიფიკაციის საჭიროება საქართველოსთვის. საქართველოსტექნიკურიუნივერსიტეტისშრომები, 2(4), 21-30.
5. Asian Development Bank (ADB). (2023). Georgia: Energy Storage Development Project. Retrieved from https://www.adb.org/projects
6. Energy Charter Secretariat. (2021). Georgia: Review of the Energy Efficiency Policy. Brussels: ECS.
7. თორდია, თ. (2021). საქართველოს ენერგეტიკული უსაფრთხოების პრობლემები და გამოწვევები. ეკონომიკადაბიზნესი, 4(68), 45-52.
8. საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისია (სემეკ). (2023). ენერგეტიკისწლიურიანგარიში. თბილისი. https://www.gnerc.org
9. თორდია, თ. (2021). საქართველოს ენერგეტიკული უსაფრთხოების პრობლემები და გამოწვევები. ეკონომიკადაბიზნესი, 4(68), 45-52.
10. საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისია (სემეკ). (2023). ენერგეტიკისწლიურიანგარიში. თბილისი. https://www.gnerc.org
11. სემეკ. (2023). ენერგეტიკისწლიურიანგარიში 2022. თბილისი: საქართველოს ენერგეტიკისა და წყალმომარაგების მარეგულირებელი ეროვნული კომისია. https://www.gnerc.org
12. ჩხარტიშვილი, გ. (2020). ენერგეტიკული დივერსიფიკაციის საჭიროება საქართველოსთვის. საქართველოსტექნიკურიუნივერსიტეტისშრომები, 2(4), 21-30.
13. Asian Development Bank (ADB). (2023). Georgia: Energy Storage Development Project. Retrieved from https://www.adb.org/projects
14. Energy Charter Secretariat. (2021). Georgia: Review of the Energy Efficiency Policy. Brussels: ECS.
15. Energy Community. (2022). Georgia Energy Profile 2022. https://www.energy-community.org
16. Energo-Pro Georgia. (2022). Annual Sustainability Report 2022. თბილისი.
17. European Commission. (2020). A European Green Deal: Striving to Be the First Climate-Neutral Continent. Brussels: EC. https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal
18. European Commission. (2023). EU4Energy Policy Forum Proceedings. Brussels: EC.
19. Eurostat. (2024). Energy statistics - supply, transformation and consumption. Retrieved from https://ec.europa.eu/eurostat/web/energy/data/database
20. Geostat. (2024). National Statistics Office of Georgia – Energy Sector Data. Retrieved from https://www.geostat.ge
21. International Energy Agency (IEA). (2024). Data and Statistics. Retrieved from https://www.iea.org/data-and-statistics
22. International Energy Agency (IEA). (2021). World Energy Outlook 2021. Paris: IEA. https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-2021
23. International Renewable Energy Agency (IRENA). (2023). Innovation Landscape for Smart Electrification. Abu Dhabi: IRENA. https://www.irena.org/publications
24. IRENA. (2021). Renewables Readiness Assessment: Georgia. Abu Dhabi: IRENA.
25. IEA. (2020). Energy Technology Perspectives 2020: Special Report on Clean Energy Innovation. Paris: IEA. https://www.iea.org/reports/etp-2020
26. Narmania D., Chokheli E., Kharkheli M., Davitaia Sh, Vardiashvili N., Makasarashvili M., Morchiladze G., (2025)., Energy potential and opportunities in Georgia: The context of making Georgia a regional energy hub., E3S Web Conf., 635  01001., DOI: https://doi.org/10.1051/e3sconf/202563501001
27. Narmania D., Chokheli E., Kharkheli M., Davitaia Sh, Vardiashvili N.,Makasarashvili M.,, Morchiladze G.,(2025)., Assessing Household Energy Expenditure Dynamics and Energy Availability in Georgia, TEM Journal, 14(1), DOI:10.18421/TEM141-66 , 741-758.
28. Narmania D., Chokheli E., Kharkheli M., Davitaia Sh, Tordinava T.,Vardiashvili., Energy Accessibility: Strategies for Equitable Energy Access in Georgia.,Journal of Electrical Systems, Vol. 20 No. 10s (2024) . https://journal.esrgroups.org/jes/article/view/6532
29. Sovacool, B. K., & Ryan, S. E. (2016). The geography of energy security: Critical and theoretical perspectives. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 53, 546–558. https://doi.org/10.1016/j.rser.2015.08.027
30. UNDP Georgia. (2022). STEM for Development: Innovation and Skills in Georgia’s Green Transition. Tbilisi: UNDP.
31. World Bank. (2022). Energy Sector Diagnostic: Pathways to Sustainable and Resilient Energy in ECA. Washington, DC: World Bank Group.

---